SUY TIM

Suy tim là một hội chứng bệnh lý th¬ờng gặp trong nhiều bệnh về tim mạch nh¬ các bệnh van tim, bệnh cơ tim, bệnh mạch vành, bệnh tim bẩm sinh và một số bệnh khác có ảnh h¬ởng nhiều đến tim.

Bình th¬ờng khi chúng ta cần làm một hoạt động gắng sức nào đó (lao động, chạy nhảy...) thì lập tức tim sẽ tăng tần số và tăng sức co bóp để đ¬a đ¬ợc nhiều máu (tức là đ¬a đ¬ợc nhiều ôxy) đến cho các mô của cơ thể. Nh¬ng khi tim bị suy, thì tim không còn khả năng cung cấp máu theo nhu cầu của cơ thể nữa. Vì vậy ng¬ời ta có thể định nghĩa: Suy tim là trạng thái bệnh lý trong đó cung l¬ợng tim không đủ đáp ứng với nhu cầu của cơ thể về mặt ôxy trong mọi tình huống sinh hoạt của bệnh nhân.

Suy tim là một tình trạng bệnh lý rất th¬ờng gặp trên lâm sàng. Theo nghiên cứu Framingham thì có khoảng 2,3 triệu ng¬ời Mỹ bị suy tim (1981) và cũng ở Mỹ mỗi năm có khoảng 400.000 bệnh nhân mới mắc suy tim (thống kê năm 1983).

Gần đây, trên cơ sở những hiểu biết sâu sắc hơn về cơ chế bệnh sinh của suy tim, về tính năng và tác dụng của một số loại thuốc mới trong điều trị suy tim, ng¬ời ta đã thu đ¬ợc những kết quả khả quan trong việc điều trị hội chứng này.

I. Sinh lý bệnh

Chúng ta đã biết trong suy tim th¬ờng là cung l¬ợng tim bị giảm xuống. Khi cung l¬ợng tim bị giảm xuống thì cơ thể phản ứng lại bằng các cơ chế bù trừ của tim và của các hệ thống ngoài tim, để cố duy trì cung l¬ợng này. Nh¬ng khi các cơ chế bù trừ này bị v¬ợt quá sẽ xảy ra suy tim với nhiều hậu quả của nó.

A. Các yếu tố ảnh h¬ởng đến cung l¬ợng tim: Qua nghiên cứu, ng¬ời ta đã hiểu rõ đ¬ợc cung l¬ợng tim phụ thuộc vào 4 yếu tố: Tiền gánh, hậu gánh, sức co bóp của cơ tim và tần số tim.

Sức co bóp cơ tim

↓

Tiền gánh → Cung l¬ợng tim ← Hậu gánh

↑

Tần số tim

1. Tiền gánh: (Preload)

a. Tiền gánh đ¬ợc đánh giá bằng thể tích hoặc áp lực cuối tâm tr¬ơng của tâm thất.

b. Tiền gánh là yếu tố quyết định mức độ kéo dài sợi cơ tim trong thời kỳ tâm tr¬ơng, tr¬ớc lúc tâm thất co bóp. Tiền gánh phụ thuộc vào:

- Áp lực đổ đầy thất, tức là l¬ợng máu tĩnh mạch trở về tâm thất.

- Độ giãn của tâm thất, nh¬ng ở mức độ ít quan trọng hơn.

2. Sức co bóp của cơ tim:

a. Tr¬ớc đây bằng thực nghiệm nổi tiếng của mình, Starling đã cho ta hiểu rõ đ¬ợc mối t¬ơng quan giữa áp lực hoặc thể tích cuối tâm tr¬ơng trong tâm thất với thể tích nhát bóp. Cụ thể là:

- Khi áp lực hoặc thể tích cuối tâm tr¬ơng trong tâm thất tăng, thì sẽ làm tăng sức co bóp của cơ tim và thể tích nhát bóp sẽ tăng lên.

- Nh¬ng đến một mức nào đó, thì dù áp lực hoặc thể tích cuối tâm tr¬ơng của tâm thất có tiếp tục tăng lên đi nữa, thì thể tích nhát bóp sẽ không tăng t¬ơng ứng mà thậm chí còn bị giảm đi.

b. Qua đây ta có thể hiểu đ¬ợc một vấn đề quan trọng trong suy tim là: áp lực hoặc thể tích cuối tâm tr¬ơng trong tâm thất tăng do các nguyên nhân khác nhau, sẽ làm thể tích nhát bóp tăng, nh¬ng sau một thời gian sẽ dẫn đến suy tim vì sức co bóp của cơ tim kém dần và khi đó thể tích nhát bóp sẽ giảm đi. Tim càng suy thì thể tích nhát bóp càng giảm.

3. Hậu gánh (Afterload): Hậu gánh là sức cản của các động mạch đối với sự co bóp của tâm thất. Sức cản càng cao thì sự co bóp của tâm thất càng phải lớn. Nếu sức cản thấp quá có thể sẽ làm giảm sự co bóp của tâm thất, nh¬ng nếu sức cản tăng cao sẽ làm tăng công của tim cũng nh¬ tăng mức tiêu thụ ôxy của cơ tim, từ đó sẽ làm giảm sức co bóp của cơ tim và làm giảm l¬u l¬ợng tim.

4. Tần số tim: Trong suy tim, lúc đầu nhịp tim tăng lên, sẽ có tác dụng bù trừ tốt cho tình trạng giảm thể tích nhát bóp và qua đó sẽ duy trì đ¬ợc cung l¬ợng tim. Nh¬ng nếu nhịp tim tăng quá nhiều thì nhu cầu ôxy của cơ tim sẽ lại tăng lên, công của cơ tim cũng phải tăng cao và hậu quả là tim sẽ càng bị suy yếu đi một cách nhanh chóng.

B. Các cơ chế bù trừ trong suy tim

1. Cơ chế bù trừ tại tim:

a. Giãn tâm thất: Giãn tâm thất chính là cơ chế thích ứng đầu tiên để tránh quá tăng áp lực cuối tâm tr¬ơng của tâm thất. Khi tâm thất giãn ra, sẽ làm kéo dài các sợi cơ tim và theo luật Starling, sẽ làm tăng sức co bóp của các sợi cơ tim nếu dự trữ co cơ vẫn còn.

b. Phì đại tâm thất: Tim cũng có thể thích ứng bằng cách tăng bề dày các thành tim, nhất là trong tr¬ờng hợp tăng áp lực ở các buồng tim. Việc tăng bề dày của các thành tim chủ yếu là để đối phó với tình trạng tăng hậu gánh. Ta biết rằng khi hậu gánh tăng sẽ làm giảm thể tích tống máu, do đó để bù lại cơ tim phải tăng bề dày lên.

c. Hệ thần kinh giao cảm đ¬ợc kích thích: Khi có suy tim, hệ thần kinh giao cảm đ¬ợc kích thích, l¬ợng Catecholamin từ đầu tận cùng của các sợi giao cảm hậu hạch đ¬ợc tiết ra nhiều làm tăng sức co bóp của cơ tim và tăng tần số tim.

2. Bằng ba cơ chế thích ứng này, cung l¬ợng tim sẽ đ¬ợc điều chỉnh lại gần với mức bình th¬ờng. Tuy nhiên các cơ chế này cũng chỉ có thể giải quyết trong một chừng mực nào đó mà thôi. Thực vậy, nếu tâm thất đã giãn đến mức tối đa và dự trữ co cơ bị giảm thì luật Starling sẽ trở nên rất ít hiệu lực. Cũng t¬ơng tự nh¬ vậy, phì đại các thành tim sẽ làm tăng công của tim. Hệ thần kinh giao cảm bị kích thích lâu ngày cũng sẽ dẫn đến giảm mật độ cảm thụ bêta trong các sợi cơ tim và giảm dần đáp ứng với Catecholamin.

3. Cơ chế bù trừ ngoài tim: Trong suy tim, để đối phó với việc giảm cung l¬ợng tim, hệ thống mạch máu ở ngoại vi đ¬ợc co lại để tăng c¬ờng thể tích tuần hoàn hữu ích. Cụ thể có ba hệ thống co mạch ngoại vi đ¬ợc huy động:

a. Hệ thống thần kinh giao cảm: C¬ờng giao cảm sẽ làm co mạch ngoại vi ở da, thận và về sau ở khu vực các tạng trong ổ bụng và ở các cơ.

b. Hệ Renin-Angiotensin-Aldosteron: Việc tăng c¬ờng hoạt hóa hệ thần kinh giao cảm và giảm t¬ới máu thận (do co mạch) sẽ làm tăng nồng độ Renin trong máu. Renin sẽ hoạt hóa Angiotensinogen và các phản ứng tiếp theo để tăng tổng hợp Angiotensin II. Chính Angiotensin II là một chất gây co mạch rất mạnh, đóng thời nó lại tham gia vào kích thích sinh tổng hợp và giải phóng Nor-adrenalin ở đầu tận cùng các sợi thần kinh giao cảm hậu hạch và Adrenalin từ tủy th¬ợng thận. Cũng chính Angiotensin II còn kích thích vỏ th¬ợng thận tiết ra Aldosteron, từ đó làm tăng tái hấp thu Natri và n¬ớc ở ống thận.

c. Hệ Arginin-Vasopressin: Trong suy tim ở giai đoạn muộn hơn, vùng d¬ới đồi - tuyến yên đ¬ợc kích thích để tiết ra Arginin - Vasopressin, làm tăng thêm tác dụng co mạch ngoại vi của Angiotensin II, đồng thời làm tăng tái hấp thu n¬ớc ở ống thận.

d. Cả 3 hệ thống co mạch này đều nhằm mục đích duy trì cung l¬ợng tim, nh¬ng lâu ngày chúng lại làm tăng tiền gánh và hậu gánh, tăng ứ n¬ớc và Natri, tăng công và mức tiêu thụ ôxy của cơ tim, tạo nên một "vòng luẩn quẩn" bệnh lý và làm cho suy tim ngày một nặng hơn.

4. Ngoài ra, trong suy tim, nhằm cố gắng bù đắp lại việc co mạch khu trú hay toàn bộ nói trên, các hệ thống giãn mạch với Bradykinin, các Prostaglandin (PGI2 , PGE2) và Yếu tố nhĩ làm tăng đào thải Natri (Atrial Natriuretic Peptid) viết tắt là APN, cũng đ¬ợc huy động song hiệu quả th¬ờng không nhiều.

C. Hậu quả của suy tim: Khi các cơ chế bù trừ (cơ chế thích ứng) nói trên bị v¬ợt qua thì sẽ xảy ra suy tim với các hậu quả nh¬ sau:

1. Giảm cung l¬ợng tim: cung l¬ợng tim giảm sẽ gây:

a. Giảm vận chuyển ôxy trong máu và giảm cung cấp ôxy cho các tổ chức ngoại vi.

b. Có sự phân phối lại l¬u l¬ợng máu đến các cơ quan trong cơ thể: l¬u l¬ợng máu giảm bớt ở da, ở các cơ, ở thận và cuối cùng ở một số tạng khác để ¬u tiên máu cho não và động mạch vành.

c. Nếu cung l¬ợng tim rất thấp thì l¬u l¬ợng n¬ớc tiểu đ¬ợc lọc ra khỏi ống thận cũng sẽ rất ít.

2. Tăng áp lực tĩnh mạch ngoại vi:

a. Suy tim phải: Tăng áp lực cuối tâm tr¬ơng ở thất phải sẽ làm tăng áp lực ở nhĩ phải rồi từ đó làm tăng áp lực ở các tĩnh mạch ngoại vi và làm cho tĩnh mạch cổ nổi, gan to, phù, tím tái...

b. Suy tim trái: Tăng áp lực cuối tâm tr¬ơng ở thất trái sẽ làm tăng áp lực nhĩ trái, rồi tiếp đến làm tăng áp lực ở tĩnh mạch phổi và mao mạch phổi. Khi máu ứ căng ở các mao mạch phổi sẽ làm thể tích khí ở các phế nang bị giảm xuống, sự trao đổi ôxy ở phổi sẽ kém đi làm bệnh nhân khó thở. Đặc biệt khi áp lực mao mạch phổi tăng đến một mức nào đó sẽ phá vỡ hàng rào phế nang - mao mạch phổi và huyết t¬ơng sẽ có thể tràn vào các phế nang, gây ra hiện t¬ợng phù phổi.

II. Phân loại và nguyên nhân

A. Phân loại suy tim: Có thể có nhiều cách phân loại suy tim khác nhau, dựa trên cơ sở:

1. Hình thái định khu: Suy tim phải, suy tim trái và suy tim toàn bộ.

2. Tình trạng tiến triển: Suy tim cấp và suy tim mạn tính.

3. L¬u l¬ợng tim: Suy tim giảm l¬u l¬ợng và suy tim tăng l¬u l¬ợng.

4. Suy tim do tăng tiền gánh và suy tim do tăng hậu gánh.

5. Tuy nhiên, trên lâm sàng ng¬ời ta th¬ờng hay chia ra ba loại: suy tim trái, suy tim phải và suy tim toàn bộ.

B. Nguyên nhân suy tim

1. Suy tim trái:

a. Tăng huyết áp động mạch: là nguyên nhân th¬ờng gặp nhất gây ra suy tim trái. Chính tăng huyết áp đã làm cản trở sự tống máu của thất trái tức là làm tăng hậu gánh.

b. Một số bệnh van tim:

- Hở hay hẹp van động mạch chủ đơn thuần hoặc phối hợp với nhau.

- Hở van hai lá.

c. Các tổn th¬ơng cơ tim:

- Nhồi máu cơ tim.

- Viêm cơ tim do thấp tim, nhiễm độc hay nhiễm khuẩn.

- Các bệnh cơ tim.

d. Một số rối loạn nhịp tim: có ba loại rối loạn nhịp tim chủ yếu có thể đ¬a đến bệnh cảnh của suy tim trái:

- Cơn nhịp nhanh kịch phát trên thất, nhất là cơn rung nhĩ hay cơn cuồng động nhĩ.

- Cơn nhịp nhanh thất.

- Bloc nhĩ - thất hoàn toàn.

e. Một số bệnh tim bẩm sinh:

- Hẹp eo động mạch chủ.

- Còn ống động mạch.

- Ống nhĩ - thất chung...

f. Chú ý: Tr¬ờng hợp hẹp van hai lá, do tăng cao áp lực trong nhĩ trái và mao mạch phổi nên dẫn đến những triệu chứng giống nh¬ suy tim trái. Nh¬ng sự thực thì hẹp hai lá đơn thuần không gây đ¬ợc suy tim trái theo đúng nghĩa của nó vì hẹp hai lá đã tạo nên một sự cản trở dòng máu đi tới thất trái, làm cho áp lực (hay thể tích) cuối tâm tr¬ơng của thất trái lại bị giảm hơn bình th¬ờng; tâm thất trái không bị tăng gánh nên không suy đ¬ợc.

2. Suy tim phải:

a. Các nguyên nhân về phổi và dị dạng lồng ngực, cột sống:

- Các bệnh phổi mạn tính : Hen phế quản, viêm phế quản mạn, giãn phế nang, giãn phế quản, xơ phổi, bệnh bụi phổi... dần dần đ¬a đến bệnh cảnh của tâm phế mạn.

- Nhồi máu phổi gây ra bệnh cảnh tâm phế cấp.

- Tăng áp lực động mạch phổi tiên phát.

- Gù vẹo cột sống, các dị dạng lồng ngực khác.

b. Các nguyên nhân tim mạch:

- Hẹp van hai lá là nguyên nhân th¬ờng gặp nhất.

- Một số bệnh tim bẩm sinh: hẹp động mạch phổi, tam chứng Fallot. Một số bệnh tim bẩm sinh khác có luồng shunt tráiđphải (thông liên nhĩ, thông liên thất vv...) đến giai đoạn muộn sẽ có biến chứng của tăng áp động mạch phổi và gây suy tim phải.

- Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn gây tổn th¬ơng nặng ở van ba lá.

- Một số nguyên nhân ít gặp: u nhầy nhĩ trái, vỡ túi phình xoang Valsalva vào các buồng tim bên phải, tăng áp lực động mạch phổi tiên phát vv...

c. Chú ý: Tr¬ờng hợp tràn dịch màng ngoài tim hoặc viêm màng ngoài tim co thắt sẽ có biểu hiện giống nh¬ suy tim phải, nh¬ng thực chất đó chỉ là những tr¬ờng hợp thiểu năng tâm tr¬ơng chứ không phải suy tim phải theo đúng nghĩa của nó.

3. Suy tim toàn bộ:

a. Th¬ờng gặp nhất là các tr¬ờng hợp suy tim trái tiến triển thành suy tim toàn bộ.

b. Các bệnh cơ tim giãn.

c. Viêm tim toàn bộ do thấp tim, viêm cơ tim.

d. Cuối cùng cần phải nhắc đến một số nguyên nhân đặc biệt gây suy tim toàn bộ với "l¬u l¬ợng tăng":

- C¬ờng giáp trạng.

- Thiếu Vitamin B1.

- Thiếu máu nặng.

- Dò động - tĩnh mạch.

III. Triệu chứng

A. Suy tim trái

1. Triệu chứng cơ năng:

a. Khó thở: Là triệu chứng hay gặp nhất. Lúc đầu chỉ khó thở khi gắng sức, về sau khó thở xảy ra th¬ờng xuyên, bệnh nhân nằm cũng khó thở nên th¬ờng phải ngồi dậy để thở. Diễn biến và mức độ khó thở cũng rất khác nhau: có khi khó thở một cách dần dần, nh¬ng nhiều khi đến đột ngột, dữ dội nh¬ trong cơn hen tim hay phù phổi cấp.

b. Ho: Hay xảy ra vào ban đêm hoặc khi bệnh nhân gắng sức. Th¬ờng là ho khan nh¬ng cũng có khi ho ra đờm lẫn ít máu.

2. Triệu chứng thực thể:

a. Khám tim: Nhìn, sờ thấy mỏm tim đập hơi lệch sang trái. Nghe tim: Ngoài các triệu chứng có thể gặp của một vài bệnh van tim đã gây nên suy thất trái, ta th¬ờng thấy có ba dấu hiệu:

- Nhịp tim nhanh.

- Có thể nghe thấy tiếng ngựa phi.

- Cũng th¬ờng nghe thấy một tiếng thổi tâm thu nhẹ ở mỏm, dấu hiệu của hở van hai lá cơ năng vì buồng thất trái giãn to.

b. Khám phổi:

- Th¬ờng thấy ran ẩm rải rác hai bên đáy phổi. Trong tr¬ờng hợp cơn hen tim có thể nghe đ¬ợc nhiều ran rít và ran ẩm ở hai phổi, còn trong tr¬ờng hợp phù phổi cấp sẽ nghe thấy rất nhiều ran ẩm to, nhỏ hạt dâng nhanh từ hai đáy phổi lên khắp hai phế tr¬ờng nh¬ "thủy triều dâng".

- Trong đa số các tr¬ờng hợp, huyết áp động mạch tối đa th¬ờng giảm, huyết áp tối thiểu lại bình th¬ờng nên số huyết áp chênh lệch th¬ờng nhỏ đi.

3. Các xét nghiệm chẩn đoán:

a. Xquang:

- Tim to ra nhất là các buồng tim bên trái. Trên phim thẳng: tâm thất trái giãn biểu hiện bằng cung d¬ới bên trái phồng và kéo dài ra.

- Cả hai phổi mờ nhất là vùng rốn phổi. Đôi khi có thể bắt gặp đ¬ờng Kerley (do phù các khoảng kẽ của hệ thống bạch huyết của phổi) hoặc hình ảnh "cánh b¬ớm" kinh điển ở hai rốn phổi trong tr¬ờng hợp có phù phổi.

b. Điện tâm đồ: Th¬ờng chỉ thấy dấu hiệu tăng gánh các buồng tim bên trái: Trục trái, dày nhĩ trái, dày thất trái.

c. Siêu âm tim: Th¬ờng thấy kích th¬ớc các buồng tim trái (nhĩ trái, thất trái) giãn to. Ngoài ra siêu âm còn giúp ta biết đ¬ợc sự co bóp của các vách tim cũng nh¬ đánh giá đ¬ợc chính xác chức năng tâm thu của thất trái. Trong nhiều tr¬ờng hợp siêu âm tim còn giúp cho ta khẳng định một số nguyên nhân đã gây ra suy tim trái.

d. Thăm dò huyết động cho phép:

- Đánh giá mức độ suy tim trái thông qua việc đo chỉ số tim (bình th¬ờng từ 2-3,5 l/phút/m2) và đo áp lực cuối tâm tr¬ơng của thất trái.

- Đánh giá chính xác mức độ nặng nhẹ của một số bệnh van tim.

B. Suy tim phải

1. Triệu chứng cơ năng:

a. Khó thở: ít hoặc nhiều, nh¬ng khó thở th¬ờng xuyên, ngày một nặng dần và không có các cơn kịch phát nh¬ trong suy tim trái.

b. Ngoài ra, bệnh nhân hay có cảm giác đau tức vùng hạ s¬ờn phải (do gan to và đau).

2. Triệu chứng thực thể:

a. Chủ yếu là những dấu hiệu ứ máu ngoại biên:

- Gan to đều, mặt nhẵn, bờ tù, đau một cách tự phát hoặc khi sờ vào gan thì đau. Lúc đầu gan nhỏ đi khi đ¬ợc điều trị và gan to lại trong đợt suy tim sau, nên còn gọi là gan "đàn xếp". Về sau, do ứ máu lâu ngày nên gan không thể nhỏ lại đ¬ợc nữa và trở nên cứng.

- Tĩnh mạch cổ nổi to và dấu hiệu phản hồi gan-tĩnh mạch cổ d¬ơng tính. Áp lực tĩnh mạch trung ¬ơng và áp lực tĩnh mạch ngoại biên tăng cao.

- Tím da và niêm mạc: Tím là do máu bị ứ trệ ở ngoại biên, nên l¬ợng Hemoglobin khử tăng lên trong máu. Tùy mức độ suy tim mà tím nhiều hay ít. Nếu suy tim nhẹ thì chỉ thấy tím ít ở môi và đầu chi. Còn nếu suy tim nặng thì có thể thấy tím rõ ở toàn thân.

- Phù: Phù mềm, lúc đầu chỉ khu trú ở hai chi d¬ới, về sau nếu suy tim nặng thì có thể thấy phù toàn thân, thậm chí có thể có thêm tràn dịch các màng (tràn dịch màng phổi, cổ ch¬ớng...). Bệnh nhân th¬ờng đái ít (khoảng 200 - 500ml/ngày). N¬ớc tiểu sậm màu.

b. Khám tim:

- Sờ: có thể thấy dấu hiệu Hartzer (tâm thất phải đập ở vùng mũi ức), nh¬ng không phải bệnh nhân nào cũng có dấu hiệu này.

- Nghe: ngoài các triệu chứng của bệnh đã gây ra suy tim phải ta còn có thể thấy:

(a) Nhịp tim th¬ờng nhanh, đôi khi có tiếng ngựa phi phải.

(b) Cũng có khi nghe thấy tiếng thổi tâm thu nhẹ ở trong mỏm hoặc ở vùng mũi ức do hở van ba lá cơ năng. Khi hít vào sâu, tiếng thổi này th¬ờng rõ hơn (dấu hiệu Rivero-Carvalho).

(c) Huyết áp động mạch tối đa bình th¬ờng, nh¬ng huyết áp tối thiểu th¬ờng tăng lên.

3. Các xét nghiệm chẩn đoán: trừ tr¬ờng hợp suy tim phải do hẹp động mạch phổi có những đặc điểm riêng của nó, còn trong đa số các tr¬ờng hợp khác ta thấy:

a. X quang:

- Trên phim tim phổi thẳng:

(a) Cung d¬ới phải (tâm nhĩ phải) giãn.

(b) Mỏm tim nâng cao hơn phía trên vòm hoành trái, do tâm thất phải giãn.

(c) Cung động mạch phổi cũng giãn to.

(d) Phổi mờ nhiều do ứ máu ở phổi.

- Trên phim nghiêng trái: Thất phải to làm cho khoảng sáng sau x¬ơng ức bị hẹp lại.

b. Điện tâm đồ: Th¬ờng thấy các dấu hiệu của trục phải, dày nhĩ phải, dày thất phải.

c. Siêu âm tim: chủ yếu thấy kích th¬ớc thất phải giãn to. Trong nhiều tr¬ờng hợp có thể thấy các dấu hiệu của tăng áp động mạch phổi.

d. Thăm dò huyết động: có thể thấy:

- Áp lực cuối tâm tr¬ơng của thất phải tăng (th¬ờng là trên 12 mmHg).

- Áp lực động mạch phổi cũng th¬ờng tăng.

C. Suy tim toàn bộ: Th¬ờng là bệnh cảnh của suy tim phải ở mức độ nặng:

1. Bệnh nhân khó thở th¬ờng xuyên, phù toàn thân.

2. Tĩnh mạch cổ nổi to, áp lực tĩnh mạch tăng rất cao.

3. Gan to nhiều..

4. Th¬ờng có thêm tràn dịch màng phổi, màng tim hay cổ ch¬ớng.

5. Huyết áp tối đa hạ, huyết áp tối thiểu tăng, làm cho huyết áp trở nên kẹt.

6. X quang: Tim to toàn bộ.

7. Điện tâm đồ: Có thể có biểu hiện dày hai thất.

IV. Đánh giá mức độ suy tim

Có nhiều cách để đánh giá mức độ suy tim, nh¬ng trên y văn thế giới ng¬ời ta th¬ờng hay dùng cách phân loại mức độ suy tim theo Hội Tim mạch học New York (New York Heart Association) viết tắt là NYHA, dựa trên sự đánh giá mức độ hoạt động thể lực và các triệu chứng cơ năng của bệnh nhân.

A. Phân loại mức độ suy tim theo NYHA

Bảng 18-1. Phân loại mức độ suy tim theo NYHA.

Độ Biểu hiện

I Bệnh nhân có bệnh tim nh¬ng không có triệu chứng cơ năng nào, vẫn sinh hoạt và hoạt động thể lực gần nh¬ bình th¬ờng.

II Các triệu chứng cơ năng chỉ xuất hiện khi gắng sức nhiều. Bệnh nhân bị giảm nhẹ các hoạt động về thể lực.

III Các triệu chứng cơ năng xuất hiện kể cả khi gắng sức rất ít, làm hạn chế nhiều các hoạt động thể lực.

IV Các triệu chứng cơ năng tồn tại một cách th¬ờng xuyên, kể cả lúc bệnh nhân nghỉ ngơi không làm gì cả.

Trong thực tế lâm sàng, cách phân loại này rất tốt đối với suy tim trái, nh¬ng không thật thích hợp lắm đối với các bệnh nhân suy tim phải.

B. Phân loại mức độ suy tim trên làm sàng

Ở n¬ớc ta, số l¬ợng các bệnh nhân suy tim phải th¬ờng chiếm một tỷ lệ khá lớn trong số các bệnh nhân bị suy tim. Vì vậy, sơ bộ trên lâm sàng các thầy thuốc th¬ờng qui ¬ớc mức độ suy tim theo khuyến cáo của Hội Nội khoa Việt nam nh¬ sau:

Bảng 18-2. Phân loại mức độ suy tim trên làm sàng.

Độ Biểu hiện

I Bệnh nhân có khó thở nhẹ nh¬ng gan ch¬a sờ thấy.

II Bệnh nhân khó thở vừa, gan to d¬ới bờ s¬ờn vài cm.

III Bệnh nhân khó thở nhiều, gan to gần sát rốn nh¬ng khi đ¬ợc điều trị gan có thể nhỏ lại.

IV Bệnh nhân khó thở th¬ờng xuyên, gan luôn to nhiều mặc dù đã đ¬ợc điều trị.

V. Điều trị

Điều trị suy tim bao gồm:

- Những biện pháp điều trị chung cho tất cả các loại nguyên nhân gây ra suy tim, nhằm giảm ứ trệ tuần hoàn và tăng c¬ờng khả năng co bóp của cơ tim.

- Những biện pháp điều trị đặc biệt áp dụng cho từng tr¬ờng hợp cụ thể tùy theo nguyên nhân của suy tim.

A. Những biện pháp điều trị chung

1. Các biện pháp không dùng thuốc:

a. Chế độ nghỉ ngơi: Nghỉ ngơi là một việc khá quan trọng vì nó góp phần làm giảm công của tim. Nói chung bệnh nhân cần giảm hoặc bỏ hẳn các hoạt động gắng sức. Trong tr¬ờng hợp suy tim nặng thì phải nghỉ tại gi¬ờng theo t¬ thế nửa nằm nửa ngồi. Tuy nhiên, trong tr¬ờng hợp suy tim mà bệnh nhân phải nằm điều trị lâu ngày thì khi hoàn cảnh cho phép, nên khuyến khích bệnh nhân xoa bóp, lúc đầu là thụ động, sau đó là chủ động ở các chi, nhất là hai chi d¬ới để làm cho máu tĩnh mạch trở về tim đ¬ợc dễ dàng hơn, giảm bớt các nguy cơ huyết khối tĩnh mạch th¬ờng hay gặp ở những bệnh nhân này.

b. Chế độ ăn giảm muối:

- Chế độ ăn giảm muối là cần thiết, vì muối ăn (NaCl) làm tăng áp lực thẩm thấu trong máu, do đó làm tăng khối l¬ợng tuần hoàn, từ đó gây tăng gánh nặng cho tim.

- Một ng¬ời bình th¬ờng hấp thu khoảng 6 - 18g muối NaCl/ ngày, tức là 2,4 - 7,2g (100 - 300mmol) Na+ / ngày. Đối với bệnh nhân suy tim, tùy từng tr¬ờng hợp cụ thể mà áp dụng chế độ ăn giảm muối hoặc chế độ ăn gần nh¬ nhạt hoàn toàn.

- Chế độ ăn giảm muối: Bệnh nhân chỉ đ¬ợc dùng < 3g muối NaCl /ngày, tức là < 1,2g (50 mmol) Na+ /ngày.

- Chế độ ăn gần nh¬ nhạt hoàn toàn: Bệnh nhân chỉ đ¬ợc ăn < 1,2g muối NaCl /ngày tức là < 0,48g (20mmol) Na+ /ngày.

c. Hạn chế l¬ợng n¬ớc và dịch dùng cho bệnh nhân:

- Cần hạn chế l¬ợng n¬ớc và dịch dùng cho bệnh nhân hàng ngày nhằm giảm bớt khối l¬ợng tuần hoàn và giảm gánh nặng với tim.

- Nói chung chỉ nên dùng cho bệnh nhân khoảng 500 - 1000ml l¬ợng dịch đ¬a vào cơ thể mỗi ngày.

d. Thở ôxy: là biện pháp cần thiết trong nhiều tr¬ờng hợp suy tim vì nó tăng cung cấp thêm ôxy cho các mô, giảm bớt mức độ khó thở của bệnh nhân, đồng thời làm hạn chế sự co mạch phổi th¬ờng gặp ở những bệnh nhân thiếu ôxy.

e. Loại bỏ các yếu tố nguy cơ khác:

- Bỏ r¬ợu, thuốc lá, cà phê...

- Giảm cân nặng ở những bệnh nhân béo phì.

- Tránh các xúc cảm mạnh (stress).

- Ngừng những thuốc làm giảm sức bóp của cơ tim nếu đang dùng, ví dụ: các thuốc chẹn bêta giao cảm hoặc Verapamil hay Disopyramide, Flecainide...

- Điều trị những yếu tố làm nặng thêm tình trạng suy tim nh¬ nhiễm trùng, rối loạn nhịp tim...

B. Các thuốc trong điều trị suy tim

1. GLUCOSID trợ tim:

a. Các dạng Glucosid trợ tim đ¬ợc dùng trên lâm sàng là:

- Digitalis với các dạng Digitalin hay Digitoxin lấy từ Digitalis Purpurea; Digoxin và Isolanid lấy từ Digitalis Lanata.

- Strophanthus với các dạng G Strophantin (tức Uabain) lấy từ Strophantus Kombe.

- Trong thực hành lâm sàng hiện nay DIGOXIN là loại thuốc trợ tim tiêu biểu th¬ờng đ¬ợc các thầy thuốc hay sử dụng nhiều nhất.

b. Cơ chế tác dụng:

- Digoxin làm tăng sức co bóp của cơ tim gián tiếp thông qua việc ức chế men Natri - Kali - Adenosine Triphosphatase (Na+-K+-ATPase) của bơm ion ở màng tế bào cơ tim, từ đó cản trở việc ion Na+ thoát ra ngoài màng tế bào. Do sự ức chế này làm cho nồng độ Na+ trong tế bào tăng cao, vì vậy sự vận chuyển Na+ - Ca++ qua màng tế bào cũng bị rối loạn, làm tăng nồng độ Ca++ trong tế bào cơ tim, từ đó thúc đẩy các sợi cơ tim tăng c¬ờng co bóp.

- Mặt khác Digoxin còn tác động trên hệ thống thần kinh tự động của tim, làm giảm nhịp tim và giảm tốc độ dẫn truyền nhĩ - thất.

- Ngoài ra Digoxin còn làm tăng tr¬ơng lực hệ phó giao cảm và làm giảm hoạt tính của hệ giao cảm.

c. D¬ợc động học:

- Digoxin th¬ờng đ¬ợc dùng d¬ới dạng uống (viên nén, viên nang, dạng cồn) hoặc tiêm.

- Ở dạng uống, phần lớn Digoxin đ¬ợc hấp thu ở ruột non sau đó sẽ đ¬ợc phân bố tiếp tại một số mô. Nồng độ Digoxin th¬ờng đ¬ợc tập trung chủ yếu ở thận, tim, gan, tuyến th¬ợng thận, ống tiêu hóa...

- Digoxin đ¬ợc chuyển hóa chủ yếu tại gan. Phần lớn Digoxin đ¬ợc thải trừ qua đ¬ờng n¬ớc tiểu, chỉ có một phần nhỏ (khoảng 25%) đ¬ợc thải trừ qua đ¬ờng phân.

- Ở ng¬ời lớn, với chức năng gan, thận bình th¬ờng thì thời gian bán hủy trung bình của Digoxin (theo đ¬ờng uống) là 36 giờ.

- Một số nghiên cứu đã cho thấy là nồng độ trung bình trong huyết t¬ơng của Digoxin có tác dụng điều trị th¬ờng trong khoảng từ 0,5 hoặc 0,8 đến 2,0ng/ml. Tuy nhiên khoảng cách giữa nồng độ điều trị và nồng độ ngộ độc là rất hẹp. Có bệnh nhân phải dùng trên 2,0 ng/ml mới có tác dụng điều trị, ng¬ợc lại một số bệnh nhân khác ở nồng độ 0,8 - 1,5 ng/ml đã có triệu chứng của ngộ độc Digoxin.

d. Liều l¬ợng và cách dùng:

- Tr¬ớc đây ng¬ời ta hay dùng bắt đầu bằng liều tấn công sau đó chuyển sang liều duy trì.

- Liều tấn công th¬ờng là 0,25 - 0,5mg, rồi cứ sau 6 giờ có thể cho thêm 0,25mg để đạt tổng liều là 1 - 1,5 mg/ngày.

- Khi đạt đ¬ợc hiệu quả, th¬ờng chuyển sang liều duy trì từ 0,125 - 0,375mg/ngày.

- Ngày nay ng¬ời ta th¬ờng không còn dùng liều tấn công với một l¬ợng thuốc lớn trong một thời gian ngắn nh¬ trên vì cách này rất dễ gây nguy hiểm cho bệnh nhân. Trong đa số các tr¬ờng hợp, các thầy thuốc th¬ờng bắt đầu ngay bằng liều duy trì nh¬ đã trình bày ở trên để đạt dần tới liều có hiệu lực điều trị.

- Việc theo dõi nồng độ Digoxin trong huyết t¬ơng sẽ giúp ta điều chỉnh đ¬ợc tới liều điều trị tối ¬u. Nồng độ Digoxin huyết t¬ơng trong khoảng từ 1,8 - 2 ng/ml đ¬ợc coi là nồng độ có hiệu lực điều trị, quá nồng độ đó thì dễ bị nhiễm độc Digoxin.

e. T¬ơng tác thuốc:

- Một số thuốc có thể làm giảm việc hấp thu Digoxin nh¬: Cholestyramine, Cholestipol, Kaolin-pectin, Sulfasalazine, Neomycine v.v... Ng¬ợc lại, một số thuốc có thể làm tăng việc hấp thu Digoxin nh¬ Tetracycline hoặc Erythromycine. Một số thuốc khác có thể làm giảm đáng kể độ thanh thải Digoxin, do đó có thể làm tăng nồng độ của Digoxin trong máu nh¬: Quinidine, Verapamil, Spironolactone, Amiodarone...

- Cần đặc biệt chú ý không bao giờ đ¬ợc dùng phối hợp Digoxin với các muối Canxi (đ¬ờng tĩnh mạch) vì sự phối hợp này có thể gây nên những rối loạn nhịp tim nặng nề, thậm chí có thể gây tử vong.

f. Chỉ định:

- Suy tim với cung l¬ợng tim thấp, đặc biệt khi có rung nhĩ nhanh.

- Các rối loạn nhịp trên thất, đặc biệt trong rung nhĩ hay cuồng động nhĩ.

- Chú ý: Những tr¬ờng hợp suy tim với cung l¬ợng tim cao (thiếu máu nặng, nhiễm độc giáp, dò động - tĩnh mạch, bệnh thiếu vitamin B1...) hoặc suy tim có liên quan đến một tắc nghẽn cơ học hay suy tim trong tâm phế mạn không phải là những chỉ định của Digoxin.

g. Chống chỉ định:

- Nhịp tim chậm.

- Bloc nhĩ - thất cấp II, cấp III ch¬a đ¬ợc đặt máy tạo nhịp.

- Ngoại tâm thu thất.

- Nhịp nhanh thất và rung thất.

- Hội chứng Wolff - Parkinson - White.

- Bệnh cơ tim tắc nghẽn.

- Cần thận trọng trong tr¬ờng hợp: Nhồi máu cơ tim cấp (vì Digoxin làm tăng nhu cầu ôxy của cơ tim) và các rối loạn điện giải, đặc biệt là hạ K+ máu và / hoặc hạ Mg ++ máu.

h. Nhiễm độc Digoxin: một số thống kê đã cho thấy số bệnh nhân dùng Digoxin bị nhiễm độc chiếm khoảng 5 - 15% tổng số bệnh nhân dùng thuốc.

- Yếu tố thuận lợi cho nhiễm độc Digoxin là :

(a) Rối loạn điện giải: hạ K+ máu, hạ Mg++ máu, tăng Ca++ máu.

(b) Tuổi cao: làm tăng độ nhạy cảm với Digoxin do giảm độ lọc của thận, từ đó dễ làm ứ đọng thuốc.

(c) Nhiễm kiềm chuyển hóa.

(d) Giảm ôxy máu.

(e) Suy thận, suy gan...

- Biểu hiện lâm sàng của nhiễm độc Digoxin: khi bệnh nhân đang dùng Digoxin, tự nhiên thấy một số biểu hiện sau :

(a) Rối loạn tiêu hóa: chán ăn, buồn nôn, nôn mửa, ỉa chảy.

(b) Rối loạn thần kinh: có thể chỉ là đau đầu, chóng mặt nh¬ng có thể nặng hơn nh¬ ảo giác, mất ph¬ơng h¬ớng, mê sảng...

(c) Rối loạn tim mạch: do tăng tính kích thích, tăng tính tự động và giảm tính dẫn truyền của tế bào cơ tim:

i. Ngoại tâm thu nhĩ và thất, hay gặp là ngoại tâm thu thất nhịp đôi, ngoại tâm thu thất đa dạng hoặc từng chùm.

ii. Nhịp nhanh bộ nối, nhịp nhanh thất.

iii. Bloc xoang - nhĩ.

iv. Bloc nhĩ - thất các loại.

v. Xoắn đỉnh, rung thất.

- Xử trí nhiễm độc Digoxin:

(a) Ngừng ngay việc điều trị bằng Digoxin.

(b) Theo dõi chặt chẽ những diễn biến trên điện tâm đồ.

(c) Điều chỉnh kịp thời các rối loạn về điện giải và thăng bằng toan kiềm, trong đó cần đặc biệt l¬u ý có tình trạng hạ K+ máu không? Nếu có hạ K+ máu cần cho bệnh nhân uống khoảng 20 - 50 ml dung dịch Kalichlorua 10%. Tr¬ờng hợp cần thiết có thể truyền nhỏ giọt Kalichlorua vào tĩnh mạch sau khi đã pha thuốc trong dung dịch đẳng tr¬ơng, nh¬ng với điều kiện đậm độ K+ truyền tĩnh mạch không đ¬ợc v¬ợt quá 13 - 15mmol/giờ.

(d) Có thể dùng Atropin tiêm tĩnh mạch với liều từ 0,5 - 1mg khi có nhịp chậm xoang hoặc nhịp chậm do Bloc nhĩ - thất.

(e) Với các loại rối loạn nhịp thất, đặc biệt là ngoại tâm thu thất, ta có thể điều trị bằng cách truyền Lidocaine với đậm độ 2mg/phút.

(f) Gần đây ng¬ời ta còn dùng một ph¬ơng pháp khá mới nữa để điều trị những tr¬ờng hợp nhiễm độc Digoxin. Đó là dùng kháng thể đặc hiệu của Digoxin (Fab fragments, Digibind) và th¬ờng đ¬ợc viết tắt là Fab. Th¬ờng Fab đ¬ợc dùng theo đ¬ờng truyền tĩnh mạch.

i. Cơ chế: Phức hợp Digoxin kết hợp với Fab sẽ đ¬ợc đào thải qua thận, làm mất tác dụng của Digoxin. Một ống Fab 40mg trung hòa 0,6mg Digoxin.

ii. Với ngộ độc mạn Digoxin: Số ống Fab cần dùng = [nồng độ Digoxin máu (ng/ml) ' cân nặng cơ thể (kg)] / 100.

iii. Với ngộ độc cấp Digoxin: Số ống Fab cần dùng = [liều l¬ợng Digoxin đã dùng cho bệnh nhân (mg) ' 0,8] / 0,6.

2. Thuốc lợi tiểu:

a. Thuốc lợi tiểu làm tăng đào thải n¬ớc tiểu, qua đó làm giảm khối l¬ợng n¬ớc trong cơ thể, giảm khối l¬ợng máu l¬u hành, làm bớt l¬ợng máu trở về tim và làm giảm thể tích cũng nh¬ áp lực cuối tâm tr¬ơng của tâm thất, làm giảm tiền gánh, tạo điều kiện cho cơ tim đã bị suy yếu hoạt động đ¬ợc tốt hơn.

b. Biến chứng có thể gặp khi dùng các thuốc lợi tiểu là hạ K+ máu, hạ Na+ máu, làm giảm thể tích và kiềm hóa máu. Hạ K+ máu là một biến chứng quan trọng, có thể đe doạ tính mạng của bệnh nhân, nhất là khi dùng cùng với Digoxin. Do đó khi điều trị bằng thuốc lợi tiểu, cần phải theo dõi chặt chẽ điện giải máu. Việc bù muối Kali hoặc phối hợp với lợi tiểu giữ Kali là vấn đề luôn luôn phải nhớ đến.

c. Nhóm thuốc lợi tiểu Thiazide (Chlorothiazide, Hydrochlothiazide, Metolazone, Indapamide):

- Th¬ờng đ¬ợc dùng một cách khá phổ biến trong điều trị suy tim ở những bệnh nhân mà chức năng thận còn bình th¬ờng.

- Vị trí tác động của thuốc là ở ống l¬ợn xa (riêng Metolazone còn tác động trên cả ống l¬ợn gần), với cơ chế làm tăng bài tiết muối, do đó sẽ làm tăng thải n¬ớc. Hydrochlothiazide còn đ¬ợc dùng nhiều vì giá khá rẻ.

- Biến chứng có thể gặp khi dùng Thiazide là hạ K+, Na+, Ca++ máu. Thuốc cũng có thể làm tăng urê, creatimin máu, có khi gây viêm tụy, viêm mạch. Gần đây ng¬ời ta đề cập đến tác dụng phụ làm tăng LDL-Cholesterol khi dùng Thiazide dài ngày (trong nhóm này Indapamide ít ảnh h¬ởng đến chuyển hóa Lipoprotein).

d. Nhóm thuốc lợi tiểu tác dụng lên quai Henle (Furosemid, Bumetanide, Acid Ethacrynic...):

- Vị trí tác động chủ yếu của thuốc là ở nhánh lên của quai Henle. Lợi tiểu nhóm này làm tăng thải Natri lên đến 25%, ngoài ra chúng còn có tác dụng làm tăng dòng máu đến thận do làm tăng hoạt hóa Prostaglandin PGE có tác dụng giãn mạch thận. Vì có tác dụng lợi tiểu mạnh và không làm giảm chức năng thận nên lợi tiểu nhóm này đ¬ợc chỉ định ở bệnh nhân suy tim mà đòi hỏi phải giảm thể tích tuần hoàn nhanh hoặc ở bệnh nhân suy thận.

- Furosemide ngoài khả năng làm giảm tiền gánh nhanh, khi dùng tiêm tĩnh mạch nó còn có tác dụng gây giãn mạch trực tiếp. Vì vậy, Furosemide đặc biệt có hiệu quả trong điều trị bệnh nhân suy tim nặng hoặc bị phù phổi cấp.

- Lợi tiểu nhóm này có thể gây hạ K+, Na+, Ca++, Mg++ máu. Ngoài ra một số bệnh nhân đôi khi có thể có biểu hiện nổi ban, viêm mạch...

e. Nhóm thuốc lợi tiểu giữ Kali (Spironolactone, Triamterene, Amiloride):

- Lợi tiểu nhóm này tác động trên đoạn cuối của ống l¬ợn xa. Spironolactone tác động thông qua vùng nhạy cảm aldosterone; Triamterene và Amiloride cũng tác động ở vùng cuối của ống l¬ợn xa nh¬ng không chịu sự kiểm soát của aldosterone.

- Tác dụng lợi tiểu của các thuốc thuộc nhóm này yếu nếu chỉ dùng một mình. Nh¬ng vì lợi ích giữ Kali nên chúng th¬ờng đ¬ợc phối hợp với lợi tiểu Thiazide hoặc lợi tiểu quai Henle. Lợi tiểu giữ Kali th¬ờng tác dụng chậm và kéo dài. Nói chung với loại lợi tiểu giữ Kali này, khi dùng cũng phải theo dõi Kali máu, đặc biệt chú ý khi dùng cùng với thuốc ức chế men chuyển, hoặc thuốc giảm viêm không Steroide. Ngoài ra nhóm lợi tiểu giữ Kali này cũng đôi khi cũng có thể gây ra tăng urê máu, sỏi thận (với Triamterene) hoặc chứng vú to ở nam giới (với Spironolactone).

Bảng 18-3. Một số thuốc lợi tiểu dùng trong suy tim.

Thuốc Ьờng dùng Liều TB ngày (mg) Bắt đầu tác dụng Tác dụng kéo dài

Thiazide

Chlorothiazide U 250 - 500 2h 6 - 12h

TM 500 15ph 1h

Hydrochlothiazi-de U 25 - 100 2h 12h

Metolazone U 2,5 - 20,0 1h 24 - 48h

Indapamide U 2,5 - 5,0 2h 24h

Lợi tiểu quai

Furosemide U 20 - 80 1h 6 - 8h

TM, TB 10 - 80 5ph 2 - 4h

Ethacrynic acide U

TM 25 - 100

50 30ph

5ph 6 - 8h

2 - 4h

Bumetanide U 0,5 - 2,0 30ph 2h

TM, TB 0,5 - 2,0 5ph 30ph

Torsenide U 5 - 10 2h 8 - 12h

TM 5 - 10 5ph 6 - 8h

Nhóm giữ kali

Spironolactone U 50 - 200 1 - 2ng 2 - 3 ng

Triamterene U 100 - 200 2 - 4 ng 7 - 9 ng

Amiloride U 5 - 10 2h 24h

OLX: ống l¬ợn xa, OLG: ống l¬ợn gần, QH: Quai Henle, U: đ¬ờng uống, TM: tiêm tĩnh mạch, TB: tiêm bắp, h: giờ, ph: phút, ng: ngày.

3. Các thuốc giãn mạch trong điều trị suy tim:

a. Nh¬ chúng ta đã rõ, cơ chế bù trừ ở bệnh nhân suy tim bao gồm cả sự co thắt ở hệ động mạch và tĩnh mạch. Sự co thắt hệ động mạch làm tăng hậu gánh và sự co hệ tĩnh mạch làm tăng tiền gánh. Hơn nữa trong suy tim, sự co thắt hệ mạch phổi còn là hậu quả của thiếu ôxy máu, hoặc sự đáp ứng lâu dài với việc tăng dòng máu qua phổi (ví dụ khi có Shunt trái đ phải trong tim) hoặc đáp ứng lâu dài với việc tăng áp lực nhĩ trái (Ví dụ: Hẹp hai lá, suy tim trái...).

b. Các thuốc giãn mạch có thể ¬u tiên tác dụng giảm hậu gánh, tiền gánh hoặc cả hai. Những thuốc làm giãn tĩnh mạch nhiều hơn sẽ làm giảm tiền gánh và áp lực đổ đầy thất. Còn các thuốc làm giãn động mạch sẽ làm giảm hậu gánh. Vì vậy, nói chung các thuốc giãn mạch sẽ cải thiện đ¬ợc cung l¬ợng tim, giảm áp lực đổ đầy tim và giảm sức ép lên thành tim. Ở những bệnh nhân hở van tim, suy tim nặng hoặc có tăng trở kháng mạch, hoặc suy tim có tăng huyết áp thì dùng các thuốc giãn động mạch rất có hiệu quả.

c. Tác dụng phụ nói chung của các thuốc giãn mạch trong điều trị suy tim th¬ờng là: Hạ huyết áp (nhất là hạ huyết áp trong t¬ thế đứng), tăng nhẹ urê máu... Dùng thuốc giãn mạch cần hết sức thận trọng ở những bệnh nhân có hạn chế cung l¬ợng tim (Ví dụ: Hẹp van động mạch chủ, bệnh cơ tim phì đại tắc nghẽn) hoặc ở những bệnh nhân có rối loạn chức năng tâm tr¬ơng (Bệnh cơ tim hạn chế).

d. Thuốc ức chế men chuyển dạng angiotensin:

- Các thuốc thuộc nhóm này có tác dụng ức chế men có nhiệm vụ chuyển từ Angiotensin I thành Angiotensin II từ đó ức chế sự tổng hợp Angiotensin II, là một chất gây co mạch, đồng thời lại làm tăng Bradykinin, là một chất gây giãn mạch. Kết quả chung là các thuốc ức chế men chuyển này sẽ làm giãn mạch nhiều, làm giảm hậu gánh, từ đó góp phần cải thiện tình trạng suy tim. Trong những năm gần đây, vai trò của thuốc ức chế men chuyển trong điều trị suy tim đã ngày càng đ¬ợc nhấn mạnh nhất là trong những tr¬ờng hợp suy tim đã trơ với những biện pháp điều trị kinh điển.

- Chống chỉ định dùng khi: Hẹp động mạch thận hai bên, phụ nữ có thai.

- Những tác dụng phụ có thể gặp là: ho, nổi ban, tụt huyết áp, loạn vị giác, tăng creatinin máu, tăng kali máu...

- Thận trọng khi dùng thuốc ức chế men chuyển cùng với loại lợi tiểu giữ kali hoặc dùng thuốc cho bệnh nhân có huyết áp thấp.

Bảng 18-4. Một số thuốc ức chế men chuyển th¬ờng dùng.

Thuốc Liều đầu

(mg/ngày) Trung bình (mg/ngày)

- Benazepril (Cibace, Cibacen, Lotensin) 5 - 10 10 - 40

- Captopril (Capoten, Lopril, Lopiril, Captopril) 12,5 - 25 12,5 - 100

- Enalapril (Innovace, Pres, Renitec, Renivace, Vasotec) 2,5 - 5 2,5- 40

- Fosinapril (Monopril, Staril) 10 10 - 40

- Lisinopril (Prinivil, Zestril) 10 5 - 40

- Quinapril (Accupril, Acuitel) 10 5 - 80

- Ramipril (Altace, Delix, Ramace, Triatec, Tritace) 1,25 - 2,5 1,25 - 20

e. Nhóm thuốc ức chế trực tiếp thụ thể AT1 của angiotensin II:

- Các thuốc nhóm này khá mới và cơ chế là ức chế trực tiếp thụ thể AT1. Khác với thuốc ức chế men chuyển, các thuốc ức chế thụ thể AT2 không làm tăng bradykinin nên có thể không gây ra các triệu chứng phụ nh¬ là ho khan (một tác dụng phụ rất phổ biến khi dùng ƯCMC và là hạn chế đáng kể của ƯCMC).

- Các thuốc này đ¬ợc dùng chủ yếu để điều trị bệnh nhân THA nh¬ng các nghiên cứu mới đây cũng chứng minh vai trò tốt trong điều trị suy tim và là thuốc thay thế cho ƯCMC khi không dung nạp đ¬ợc.

Bảng 18-5. Một số thuốc ức chế thụ thể AT1 của angiotensin II trong điều trị suy tim.

Thuốc Liều ban đầu Liều trung bình

Candesartan 8-16 mg 2-32 mg

Eprosartan 200-400 mg 400-800 mg

Irbersartan 75-150 mg 75-300mg

Losartan 25 mg 25-100 mg

Telmisartan 20-40 mg 40 - 80 mg

Valsartan 80 mg 80-320 mg

f. Nhóm Nitrates:

- Nhóm Nitrat chủ yếu làm giãn hệ tĩnh mạch, từ đó làm giảm tiền gánh. Nhóm này còn làm giảm bớt tình trạng thiếu máu cơ tim do làm giảm áp lực đổ đầy tim, ngoài ra chúng còn làm giãn trực tiếp động mạch vành.

Bảng 18-6. Một số Nitrat th¬ờng dùng.

Dạng thuốc Liều

(mg) Bắt đầu (phút) Kéo dài

Nitroglycerin (ngậm) 0,3 - 0,6 2 - 5 10-30ph

Dinitrat Isosorbide (ngậm) 2,5 - 10 10- 30 1 - 2 h

Dinitrat Isosorbide (uống) 5 - 20 30- 60 4 - 8 h

Mononitrat Isosorbide (uống) 10 - 20 30- 60 6 - 8h

Nitroglycerin (cao dán) 5 - 15 > 30 12 - 14h

- Tác dụng phụ có thể gặp của thuốc là: nhức đầu, hạ huyết áp, nổi ban

- Nitrat có thể đ¬ợc dùng d¬ới dạng uống, mỡ bôi da, cao dán, ngậm d¬ới l¬ỡi hoặc tiêm truyền tĩnh mạch.

g. Hydralazine:

- Làm giãn hệ động mạch do tác dụng làm giãn trực tiếp cơ trơn của thành mạch máu, từ đó làm giảm hậu gánh. Vì vậy, Hydralazine rất có ích trong điều trị suy tim do hở van tim.

- Chú ý: thuốc có thể gây tăng nhịp tim phản xạ, đau đầu, nôn, làm xuất hiện cơn đau thắt ngực. Liều dùng trung bình là uống 20 - 100mg, chia thành 2 - 3 lần trong ngày.

h. Một số thuốc giãn mạch dùng đ¬ờng tiêm truyền: Các thuốc này th¬ờng đ¬ợc chỉ định cho những bệnh nhân suy tim nặng hoặc bệnh nhân suy tim mà không thể uống đ¬ợc thuốc. Khi dùng, cần bắt đầu bằng liều nhỏ và theo dõi chặt diễn biến về huyết động. Khi ngừng thuốc, cần giảm liều dần dần để tránh các phản xạ co mạch đột ngột.

- Nitroglycerin: làm giãn hệ thống tĩnh mạch và có tác dụng giãn trực tiếp mạch vành.

(a) Nitroglycerin đ¬ợc đề nghị trong điều trị suy tim ở những bệnh nhân bị nhồi máu cơ tim cấp hoặc bệnh nhân đau ngực không ổn định.

(b) Thời gian bắt đầu tác dụng của thuốc rất nhanh; bán hủy th¬ờng từ 1 - 3 phút.

(c) Liều dùng ban đầu th¬ờng là 10mg/phút (dùng bơm tiêm điện). Biến chứng nguy hiểm có thể gặp là tụt huyết áp.

- Natri Nitroprusside: gây giãn trực tiếp động mạch làm giảm hậu gánh, còn tác dụng giãn hệ tĩnh mạch th¬ờng không nhiều.

(a) Thuốc đ¬ợc chỉ định ở những bệnh nhân suy tim cấp, nặng do tăng huyết áp hoặc hở van tim nặng.

(b) Liều ban đầu th¬ờng là 10 mg/phút (tối đa 300 - 400 mg/phút). Thời gian bán hủy của thuốc là 1-3 phút.

(c) Tụt huyết áp cũng là biến chứng quan trọng cần theo dõi. Vì thuốc đ¬ợc chuyển hóa d¬ới dạng Cyanide, nên có thể gây ngộ độc với nồng độ Thiocyanate trên 10 ng/dl, do đó cần thận trọng ở bệnh nhân suy thận.

- Enalaprilat:

(a) Là dạng hoạt hóa mất este của Enalapril ở dạng tiêm tĩnh mạch. Thời gian bắt đầu tác dụng nhanh, thời gian bán hủy ngắn.

(b) Liều ban đầu th¬ờng là 1,25mg tiêm tĩnh mạch cho mỗi 6 giờ. Ở những bệnh nhân có dùng kèm lợi tiểu hoặc suy thận nên giảm liều (0,025mg tiêm TM/6giờ).

4. Thuốc chẹn bêta giao cảm:

a. Trong những năm gần đây, vai trò của thuốc chẹn bêta giao cảm trong điều trị suy tim ngày càng đ¬ợc nhấn mạnh. Cơ chế là ngăn chặn tác dụng kích thích thái quá của hệ thần kinh giao cảm trong suy tim ứ huyết mạn tính.

b. Các thuốc chẹn bêta giao cảm đ¬ợc chỉ định trong điều trị suy tim mạn, nặng khi đã dùng đầy đủ các thuốc khác, nh¬ng cũng không nên dùng khi suy tim đã quá nặng mất bù.

c. Hiện nay mới chỉ có 3 loại thuốc chẹn bêta giao cảm đã đ¬ợc chứng minh là có thể dùng trong điều trị suy tim đó là: Carvedilol (Dilatrend); Metoprolol (Betaloc) và Bisoprolol (Concor).

d. Khi dùng thuốc chẹn bêta giao cảm trong điều trị suy tim nên bắt đầu bằng liều rất thấp, theo dõi chặt chẽ và tăng dần liều chậm. Lợi ích thực tế của khi dùng chẹn bêta giao cảm chỉ xuất hiện chậm và lâu dài.

5. Các thuốc chẹn kênh canxi:

a. Tuy là các thuốc giãn mạch nh¬ng các thuốc chẹn kênh canxi không đ¬ợc dùng để điều trị suy tim vì nó có thể ảnh h¬ởng sức co cơ tim, nhất là các thuốc thế hệ thứ nhất.

b. Một số thuốc thế hệ thứ hai (Amlodipine) không ảnh h¬ởng đến sức co cơ tim nh¬ng cũng không cải thiện đ¬ợc suy tim.

6. Các thuốc làm tăng sức co bóp cơ tim khác:

a. Các thuốc giống giao cảm: th¬ờng đ¬ợc dùng để điều trị trong các tr¬ờng hợp suy tim nặng mà các thuốc thông th¬ờng không có hiệu quả. Một số tác dụng phụ của thuốc có thể gặp là: làm tăng thiếu máu cơ tim, nhịp tim nhanh, rối loạn nhịp thất, co mạch ngoại biên. Khi điều trị ta cần phải theo dõi chặt chẽ tình trạng huyết động và điện tim của bệnh nhân.

- Dopamine:

(a) Liều 1- 3 mg/kg/phút có tác dụng làm giãn mạch thận và mạc treo, thông qua kích thích thụ thể Dopamine, kết quả làm tăng dòng máu đến thận và số l¬ợng n¬ớc tiểu.

(b) Liều 2-5mg/kg/phút làm tăng sức co bóp của cơ tim do kích thích thụ thể bêta.

(c) Liều cao hơn 5-10 mg/mg/phút thì thuốc sẽ kích thích thụ thể alpha giao cảm gây co mạch ngoại biên, tăng trở kháng hệ mạch ảnh h¬ởng xấu đến cung l¬ợng tim.

(d) Dopamine rất có ý nghĩa khi ta dùng cho bệnh nhân suy tim có hạ huyết áp. Một nh¬ợc điểm của thuốc là hay làm cho nhịp tim nhanh nhiều.

- Dobutamine:

(a) Chủ yếu kích thích chọn lọc b1-giao cảm, tác dụng trên b2 và à-giao cảm yếu hơn nhiều. Thuốc có tác dụng cải thiện tình trạng huyết động, thông qua việc kích thích trực tiếp tác dụng co cơ tim và làm giãn hệ động mạch phản xạ, từ đó làm giảm hậu gánh và tăng c¬ờng cải thiện cung l¬ợng tim. Khi dùng thuốc này th¬ờng huyết áp và nhịp tim thay đổi không quá nhiều. Tuy nhiên nhịp tim nhanh vẫn có thể xảy ra khi dùng liều cao.

(b) Liều dùng ban đầu, bằng đ¬ờng truyền tĩnh mạch hằng định từ 1-2 mg/kg/phút và điều chỉnh cho đến khi đạt đ¬ợc hiệu quả huyết động cần thiết.

(c) Những bệnh nhân suy tim nặng, mạn tính, có thể dùng từng đợt Dobutamine trong 2-4 ngày, để giảm một cách đáng kể các triệu chứng của suy tim. Những bệnh nhân phải dùng Dobutamine kéo dài, cần theo dõi chặt chẽ và không nên v¬ợt quá liều 10 m ¬g/kg/phút.

(d) Dobutamine không có vai trò tốt trong điều trị suy tim ở những bệnh nhân có rối loạn chức năng tâm tr¬ơng (ví dụ: bệnh cơ tim phì đại) hoặc ở bệnh nhân suy tim có tăng cung l¬ợng.

b. Các thuốc ức chế men Phosphodiesterase: làm tăng sức co bóp của cơ tim và giãn mạch do làm tăng adenosin mono phosphate vòng (AMPc).

- Hai loại thuốc đã đ¬ợc sử dụng trong lâm sàng là Amrinone và Milrinone. Chúng đ¬ợc chỉ định trong những đợt điều trị ngắn ngày ở bệnh nhân suy tim dai dẳng, khó điều trị. Amrinone có tác dụng cải thiện huyết động nh¬ Dobutamin, nh¬ng làm giãn mạch mạnh hơn. Vì vậy, hạ huyết áp có thể xảy ra ở những bệnh nhân có dùng thuốc này cùng với một thuốc giãn mạch khác.

- Liều l¬ợng :

(a) Amrinone tiêm tĩnh mạch 750 mg/kg trong 2 - 3 phút sau đó truyền tĩnh mạch với liều 2,5 - 10,0 mg/kg/phút.

(b) Milrinone: liều ban đầu là 50 mg/kg, tiêm tĩnh mạch trong 10 phút sau đó truyền TM với liều 0,375-0,750 mg/kg/phút.

- Tác dụng phụ của các thuốc ức chế men phosphodiesterse: có thể gây loạn nhịp nhĩ hay thất và đôi khi gây tắc mạch.

c. Vesnarinone: là một dẫn xuất của Quinoline, thuốc có tác dụng làm tăng co bóp cơ tim. Khi kết hợp với Digoxin và thuốc ức chế men chuyển trong điều trị suy tim, thuốc có thể cải thiện đ¬ợc tốt hơn tình trạng suy tim. Liều trung bình là 60mg/ngày, dùng kéo dài. Tác dụng phụ có thể gặp là giảm bạch cầu hạt.

7. Thuốc chống đông:

a. Trong suy tim, máu th¬ờng ứ lại ở các cơ quan ngoại biên nên rất dễ tạo thành các cục máu đông trong hệ thống tuần hoàn và từ đó gây ra những tai biến tắc nghẽn mạch máu. Vì vậy, ng¬ời ta phải dùng thuốc chống đông không những trong những tr¬ờng hợp cấp tính nh¬ tắc động mạch phổi, não, chi... mà còn phải điều trị dự phòng trong các tr¬ờng hợp suy tim có tim to, nhất là trong các tr¬ờng hợp có thêm rung nhĩ.

b. Bên cạnh Heparin đ¬ợc sử dụng trong các tr¬ờng hợp tắc mạch cấp, ng¬ời ta còn sử dụng các thuốc chống đông thuộc nhóm kháng vitamin K.

C. Điều trị nguyên nhàn

Ngoài các biện pháp điều trị chung (nh¬ đã trình bày trên), ta còn phải áp dụng một số biện pháp điều trị đặc biệt tùy theo từng nguyên nhân:

1. Suy tim do c¬ờng giáp: Phải điều trị bằng kháng giáp trạng tổng hợp hoặc ph¬ơng pháp phóng xạ hay phẫu thuật.

2. Suy tim do thiếu vitamin B1: cần dùng vitamin B1 liều cao.

3. Suy tim do rối loạn nhịp tim kéo dài thì phải có biện pháp điều trị các rối loạn nhịp tim một cách hợp lý: dùng thuốc, sốc điện hay đặt máy tạo nhịp.

4. Suy tim do nhồi máu cơ tim : ng¬ời ta có thể can thiệp trực tiếp vào chỗ tắc của động mạch vành bằng thuốc tiêu sợi huyết, nong và đặt Stent động mạch vành hoặc mổ bắc cầu nối chủ vành...

5. Suy tim do một số bệnh van tim hoặc dị tật bẩm sinh: nếu có thể, cần xem xét sớm chỉ định can thiệp qua da (nong van bằng bóng) hoặc phẫu thuật...

D. Một số biện pháp điều trị đặc biệt khác

1. Biện pháp hỗ trợ tuần hoàn đặc biệt: có thể đ¬ợc áp dụng ở những bệnh nhân suy tim mà những biện pháp điều trị khác thất bại hoặc ít hiệu quả.

a. Đặt bóng trong động mạch chủ: Bằng ph¬ơng pháp thông tim, ng¬ời ta đ¬a một ống thông có gắn một quả bóng đặc biệt, từ động mạch đùi, ống thông đ¬ợc đẩy lên tới động mạch chủ. Bóng sẽ đ¬ợc đặt ở vị trí trong lòng động mạch chủ d¬ới chỗ phân nhánh ra động mạch d¬ới đòn trái. Bóng sẽ đ¬ợc bơm căng ra một cách đồng bộ vào thời kỳ tâm tr¬ơng của chu chuyển tim. Kết quả là nó sẽ làm tăng l¬ợng máu đến t¬ới cho động mạch vành và làm giảm nhu cầu ôxy của cơ tim. Thêm vào đó, nó làm giảm đáng kể tiền gánh và hậu gánh, cải thiện một cách rõ rệt cung l¬ợng tim cho bệnh nhân.

b. Thiết bị hỗ trợ thất: Là thiết bị phải mổ để cấy ghép giúp các bệnh nhân suy tim quá nặng để kéo dài thêm thời gian chờ thay tim.

2. Thay (ghép) tim:

a. Là biện pháp hữu hiệu cuối cùng cho những bệnh nhân suy tim giai đoạn cuối, đã kháng lại với tất cả các biện pháp điều trị nội, ngoại khoa thông th¬ờng. Đó th¬ờng là những tr¬ờng hợp có tổn th¬ơng cơ tim rất rộng và nặng nề.

b. Một thống kê gần đây cho thấy kể từ khi có thuốc giảm miễn dịch Cyclosporine, tỷ lệ sống sót sau một năm ghép tim là 90% và sau 5 năm là 65-70%. Nói chung thì chức năng và chất l¬ợng cuộc sống của bệnh nhân đ¬ợc cải thiện đáng kể sau ghép tim.

c. Các thuốc th¬ờng hay dùng nhất để điều trị giảm miễn dịch sau ghép tim là: Glucocorticoids, Cyclosporine và Azathioprine. Một số loại thuốc giảm miễn dịch mới khác còn đang trong giai đoạn thử nghiệm.

d. Những biến chứng có thể gặp sau ghép tim bao gồm: thải ghép sớm, nhiễm trùng do dùng thuốc giảm miễn dịch. Sự phát triển của bệnh mạch vành sau mổ cũng là một nguyên nhân quan trọng gây tử vong sau năm đầu tiên đ¬ợc ghép tim.

VI. Suy tim cấp và phù phổi cấp do tim

A. Sinh lý bệnh

1. Phù phổi cấp xảy ra khi áp lực của mao mạch phổi tăng quá ng¬ỡng gây thoát dịch ra khỏi lòng mạch vào trong khoảng kẽ và phế nang. Từ đó gây rối loạn trầm trọng sự trao đổi khí.

2. Việc tăng áp lực mao mạch phổi này chủ yếu gây ra là do tình trạng suy tim trái cấp và một số bệnh lý tắc nghẽn đ¬ờng ra của của tĩnh mạch phổi đặc biệt là bệnh hẹp van hai lá.

B. Chẩn đoán

1. Triệu chứng lâm sàng:

a. Tình trạng khó thở nhiều, đôi khi dữ dội và đột ngột, phát triển nhanh chóng.

b. Kèm theo bệnh nhân lo lắng, vật vã, tím tái...

c. Một số ho ra máu hoặc thậm chí trào bọt hồng ra miệng.

d. Khám thấy bệnh nhân khó thở nhanh, nông. Nghe phổi có thể thấy ran rít, ran ngáy và đặc biệt là ran ẩm to nhỏ hạt hai bên phế tr¬ờng (có thể diễn biến kiểu n¬ớc thuỷ triều dâng từ hai đáy phổi).

2. Chụp Xquang phổi:

a. Hình ảnh bóng tim to, huyết quản phổi tăng đậm.

b. Mờ hình cánh b¬ớm lan toả từ hai rốn phổi.

c. Đôi khi thấy hình ảnh đ¬ờng Kerley B.

d. Tiến triển theo tình trạng lâm sàng.

C. Điều trị

1. Các biện pháp hỗ trợ ban đầu:

a. Cung cấp ôxy đầy đủ.

b. Đặt nội khí quản và thông khí nhân tạo nếu cần.

c. Để bệnh nhân ở t¬ thế nửa ngồi.

d. Có thể tiến hành garô ba chi luân phiên hoặc chích máu nếu không có điều kiện thuốc men tốt.

2. Dùng thuốc:

a. Morphine sulphate là thuốc rất quan trọng vì làm giảm lo lắng cho bệnh nhân và giãn hệ tĩnh mạch phổi, tĩnh mạch hệ thống. Morphine đ¬ợc dùng bằng đ¬ờng tiêm tĩnh mạch 2-5mg mỗi lần và nhắc lại sau 10-25 phút nếu còn cho đến khi có tác dụng.

b. Furosemide làm giảm gánh nặng tuần hoàn và có hiệu lực tức thời giãn động mạch phổi nhanh khi tiêm tĩnh mạch. Liều ban đầu từ 20-40 mg tiêm thẳng tĩnh mạch sau đó có thể tăng liều và nhắc lại sau vài phút cho đến khi đáp ứng đầu đủ. Liều có thể tăng đến tối đa là 2000mg.

c. Nitroglycerin là thuốc giãn chủ yếu hệ tĩnh mạch làm giảm tiền gánh và có tác dụng hiệp đồng với Furosemide. Nên dùng đ¬ờng truyền tĩnh mạch với liều bắt đầu là 10 mg/phút và tăng dần tuỳ theo đáp ứng.

d. Nitroprusside rất có hiệu quả điều trị phù phổi cấp ở bệnh nhân tăng huyết áp hoặc hở van tim cấp. Khi dùng thuốc này cần theo dõi chặt chẽ đáp ứng của bệnh nhân dựa trên các thông số huyết động. Liều khởi đầu là 0,25 mg/kg/phút.

e. Các thuốc tăng co bóp cơ tim đ¬ợc chỉ định sau khi đã dùng các biện pháp ban đầu trên và bệnh nhân bị huyết áp thấp hoặc sốc tim.

3. Chạy thận nhân tạo cấp hoặc siêu lọc máu đ¬ợc chỉ định ở những bệnh nhân có bệnh thận hoặc không đáp ứng với lợi tiểu.

4. Theo dõi huyết động bằng ống thông tim phải (Swan-Ganz) có thể có ích ở bệnh nhân đáp ứng kém với điều trị. Theo dõi áp lực động mạch phổi và mao mạch phổi bít còn giúp phân biệt đ¬ợc nguyên nhân gây phù phổi cấp là do tim hay không phải do tim.

5. Chú ý và giải quyết các nguyên nhân nếu có thể. Các nguyên nhân gây phù phổi cấp huyết động th¬ờng gặp là:

a. Tăng huyết áp.

b. NMCT cấp hoặc bệnh mạch vành cấp.

c. Hở van tim cấp (do NMCT, viêm nội tâm mạc...)

d. Các bệnh viêm cơ tim, bệnh cơ tim...

e. Các rối loạn nhịp tim mới xảy ra hoặc quá tải thể tích (truyền nhiều dịch quá) ở bệnh nhân đã có rối loạn chức năng thất trái.