Nam Cao là nhà văn có giá trị to lớn đối với nền văn học Việt Nam. Ông được biết đến là một nhà văn hiện thực phê phán, với ngòi bút sắc sảo, những sắc tác của ông luôn gần gũi với đời sống con người. Sinh thời, Nam Cao thường suy nghĩ về vấn đề "sống và viết"- một nhà văn cần phải có sự trải nghiệm sâu sắc về cuộc đời, về con người sau đó mới có thể viết về những tác phẩm nghệ thuật. Nam Cao bắt đầu sáng tác từ năm 1936, nhưng đến tác phẩm Chí Phèo (1941) nhà văn mới khẳng định được tài năng của mình. Chí Phèo là một kiệt tác trong văn xuôi VN hiện đại, một truyện ngắn có giá trị hiện thực và nhân đạo sâu sắc. Tài phân tích và diễn tả những quá trình tâm lý phức tạp, những ngõ ngách sâu kín nhất trong tâm hồn của NC đã được bộc lộ hầu hết thông qua việc miêu tả diễn biến tâm lý của nhân vật Chí Phèo sau khi tỉnh rượu.

Sau khi ở tù về, từ một thanh niên lương thiện, CP trở thành một kẻ vô tri bất lương, hóa thành con quỷ dữ trong làng Vũ Đại. Hắn đắm chìm trong những cơn say, trở thành nỗi ám ảnh, sợ hãi trong lòng những người đã từng truyền tay nuôi hắn lớn. Chỉ bởi vì cơn ghen vô cớ của Bá Kiến – người được xem là bộ mặt của xã hội thực dân phong kiến thời bấy giờ, điển hình cho những bất cập tồn tại có trong xã hội. – Chí Phèo bị đẩy vào nhà tù thực dân, xa đọa theo con đường lưu manh hóa. Thoát khỏi nhà tù thực dân, hắn liền trở thành tay sai của Bá Kiến và tiếp tục sống cuộc đời lưu manh, say xỉn và nghề rạch mặt ăn vạ của mình. Cho tới một đêm say, hắn gặp được Thị Nở - một người đàn bà xấu xí và quá lứa lỡ thì – bên bờ sông. Lần say rượu đặc biệt ấy cùng với trận ốm thập tử nhất sinh đã khiến Chí Phèo có những biến đổi mạnh mẽ về cả tâm sinh lí. thêm nữa, chút tình thương yêu mọc mạc, chân thành của Thị Nở đã đánh thức bản chất lương thiện vốn có bên trong con người lầm lạc. Và đó là lần đầu tiên Chí tỉnh táo, lần đầu tiên Chí không loạn lạc trong cơn say. Chí thấy miệng đắng, chân tay uể oải và lòng mơ hồ buồn. Lâu lắm hắn mới cảm nhận được một cuộc sống vô cùng bình thường xung quanh hắn. Chí nghe được những âm thanh bình dị: tiếng cười nói của những người đi chợ, tiếng anh đánh thuyền chài cá, tiếng chim hót,.. Những âm thanh ấy ngày nào chẳng có, nhưng tới tận hôm nay hắn mới nghe thấy, bởi vì đến tận lúc này hắn mới tỉnh táo. Những thanh âm ấy cũng phần nào đánh thức được những ước mơ, suy nghĩ và trăn trở về cuộc đời và tương lai trong con người của Chí. Trước hết, hắn nhớ lại những ngày tháng xa xôi trước kia, hắn đã từng mơ ước có một gia đình nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải. Cả hai cùng bỏ một con lợn làm vốn liếng, khá giả thì mua năm sào ruộng làm. Mơ ước của hắn thật nhỏ bé và giản dị, ấy nhưng suốt bao năm qua vẫn chưa thực hiện được. Chi tiết này giống như một lời khẳng định của Nam Cao về sự lương thiện của con người, ngay cả khi họ bị vùi dập mất cả nhân hình lẫn nhân tính. Hiện thực của Chí Phèo rất tàn khốc, hắn cảm thấy buồn vì thấy bản thân mình đã già, đã sang cái dốc bên kia cuộc đời, có thể đã hư hỏng nhiều thế nhưng hắn vẫn cô độc. Hắn nhận thức dược sức khỏe và tuổi tác của chính bản thân mình để mà giật mình thảng thốt lo âu khi lại sắp đến mùa đông. Hắn nhìn về quá khứ, về hiện tại và dần thấy lo âu khi nhìn về tương lai, hắn nhìn thấy trước được những đói rét, ốm đau và bất trắc. Đối với Chí, cô độc còn đáng sợ hơn nhiều đói rét và ốm đau. Từ khi đi tù về, Chí bao giờ cũng say, say vô tận. Giờ đây lần đầu tiên hắn tỉnh táo suy nghĩ nhận thấy tình trạng bi đát, tuyệt vọng của cuộc đời. Và cuối cùng, Chí Phèo hắn cũng khao khát sự hoàn lương, là nỗi khao khát trong sự bất lực, sợ hãi, buộc hắn phải rưng rưng nước mắt.

Nam Cao với ngòi bút điêu luyện đã thể hiện được diễn biến tâm lí của CP một cách tự nhiên nhất khi xuôi theo dòng độc thoại nội tâm. Đồng thời tác giả cũng sử dụng những câu văn thể hiện được trực tiếp tâm trạng của nhân vật: Buồn thay cho đời! Có lý nào lại như thế được?,.. để đòng tâm trạng của nhân vật trở nên sâu sắc hơn.

Tóm lại, diễn biến tâm lý của nhân vật Chí Phèo đã được tác giả Nam Cao thể hiện một cách trọn vẹn. Tác phẩm Chí Phèo cũng chính là một nét màu tuyệt mỹ trong kho tàng văn học hiện đại VN.