Trí năng của chúng ta đã tạo ra một đời sống mới đặt nền tảng trên sựthống trị thiên nhiên và sáng chế ra những máy móc quái gở. Máy móc cócông dụng hiển nhiên khiến cho chúng ta không thể loại bỏ đi được và cũngkhông thoát khỏi sự chi phối của máy móc. Người ta không thể không nghetiếng gọi phiêu lưu của tinh thần khoa học và phát minh và không khỏi tựphụ về những thành quả chinh phục thiên nhiên. Tuy nhiên thần khí củangười ta biểu lộ một khuynh hướng đáng ngại, họ sáng chế ra những cái thậtnguy hiểm, những khí cụ mỗi ngày một công hiệu hơn để đi đến sự tự vẫntập thể.

Đứng trước sự gia tăng dân số kinh khủng, người ta tìm cách ngăn cản lại.Nhưng biết đâu thiên nhiên không đề phòng ý muốn của họ mà làm chonhững sáng chế của họ quay lại ám hại họ. Bom khinh khí có thể chặn đứngsự gia tăng dân số rất công hiệu. Mặc dầu có ngưỡng vọng hợm hĩnh thốngtrị thiên nhiên, chúng ta vẫn còn là nạn nhân của thiên nhiên bởi vì chúng tachưa thống trị được chính mình. Chúng ta tiến dần nhưng chắc chắn đến sựthảm bại.

Bây giờ ta không còn cần đến ông trời nào để giúp đỡ chúng ta nữa.Những tôn giáo lớn trên toàn cầu càng ngày càng tàn lụi, bởi vì những ôngthần hộ vệ con người đã bỏ rừng núi sông ngòi ra đi và những người trời đãrút lui yên vị vào tiềm thức của chúng ta. Chúng ta yên ổn với ảo tưởng lànhững ông thần ấy cam chịu sống sỉ nhục mai danh ẩn tích như những mónđồ cổ của quá khứ chúng ta. Đời sống hiện tại của chúng ta bị thống trị bởinữ thần Lý trí, đó là ảo tưởng to tát nhất và cũng bi thảm nhất của chúng ta. 

Nhờ có lý trí mà chúng ta đã "chiến thắng thiên nhiên".

Nhưng thực ra đây chỉ là một thứ biểu ngữ, bởi vì cái ta cho là chiếnthắng thiên nhiên đã làm ta chết ngột dưới hiện tượng nhân mãn thiên nhiên(le phénomène naturel de la surpopulation), thêm vào sự khốn đốn ấy chúngta còn bất lực về phương diện tâm lý khi không thể thi hành được những biệnpháp chính trị cần thiết. Chúng ta còn cho rằng loài người gây gỗ và đánhnhau để khuất phục kẻ khác là một việc bình thường. Như vậy thì sao cònnói đến "chiến thắng thiên nhiên" được? 

Dầu sao thì cũng phải bắt đầu có thay đổi. Một cá nhân nào đó sẽ linhcảm được và khởi sự phong trào ấy. Sự thay đổi chỉ có thể thai nghén trongtâm hồn cá nhân, có lẽ trong bất cứ người nào. Không ai có quyền được chầnchừ mà nhìn quanh mình đợi một người khác thay mình làm điều mìnhkhông muốn làm. Khốn thay, hình như không một ai trong chúng ta biết phảilàm gì; như vậy tốt hơn hết là ai nấy đều tự vấn tâm, xem tiềm thức của mìnhcó cái gì hữu ích cho cả mọi người. Tâm thức của người ta hầu như bất lựckhông giúp ta được gì cả. Ngày nay, người ta không nhận thấy rằng nhữngnền tôn giáo lớn, những triết lý cao siêu hầu như không đem lại cho người tanhững tin tưởng mạnh mẽ và linh động để người ta quyết tâm đối phó vớitình trạng thế giới ngày nay.

Tôi biết người theo Phật giáo sẽ nói: nếu chúng sinh đều theo Bát ChínhĐạo của Phật pháp để biết được chân tướng của mình thì mọi việc đều yênlành. Người Ky Tô giáo sẽ nói rằng nếu con người tin Chúa cuộc đời sẽ hoànhảo hơn. Phe duy lý tuyên bố rằng nếu người ta thông minh và hiểu biết, vấnđề nào cũng giải quyết được. Điều đáng ngán là không một người theothuyết duy lý nào tự mình tìm cách giải quyết những vấn đề đó. Người KyTô giáo thường hỏi rằng tại sao Chúa không nói với họ nữa, như thời trướcngười ta tin rằng ngài đã làm như thế. Khi người ta hỏi tôi câu ấy, tôi luônluôn nghĩ đến một vị tu sĩ Do Thái nọ, nếu có ai hỏi tại sao thời trướcThượng đế thường xuất hiện, còn ngày nay không ai thấy cả, thì ông trả lời:"Ngày nay không ai có thể hạ mình xuống thấp để cầu đến Thượng đế."

Câu trả lời thật là hợp cảnh hợp tình. Chúng ta bị thôi miên, bị thu hút bởitâm thức chủ quan đến nỗi ta quên rằng xưa nay Thượng đế chỉ nói vớichúng ta trong giấc mơ và trong những lúc ta có ảo giác. Người theo Phậtgiáo loại bỏ những ảo ảnh của tiềm thức và cho đó là những ảo tưởng vô ích.Người Ky Tô giáo đặt Giáo hội và Thánh Kinh ở giữa mình và tiềm thức củamình. Người chủ trương duy lý chưa biết rằng lương tâm người ta chưa phảilà cái psyché. Sự thiếu sót đó vẫn còn tuy rằng từ 70 năm nay tiềm thức đãtrở thành một ý niệm khoa học cần thiết cho mọi công việc khảo sát tâm lýhọc đúng đắn.

Chúng ta cũng không thể cho phép mình đóng vai Thượng đế Toàn năngcó quyền tối thượng để phán xét hiện tượng thiên nhiên lợi hay hại. Chúng takhông đặt nền tảng khoa thực vật học trên sự sắp xếp thành giống cây có íchvà cây có hại đã lỗi thời, nền tảng khoa động vật học trên sự phân biệt ngâythơ ra loài ác thú và loài hiền lành. Nhưng chúng ta vẫn còn nghĩ rằng tâmthức chúng ta là phải, còn tiềm thức là quấy. Trong những ngành khoa họckhác, một tiêu chuẩn như thế sẽ làm cho người ta phì cười và đuổi khỏi sânkhấu. Thí dụ những con vi trùng kia là phải hay quấy? Dù bản tính tiềm thứccó đến thế nào đi nữa thì nó cũng là một hiện tượng thiên nhiên, tạo ra nhữngbiểu tượng mà kinh nghiệm cho biết là nó có một ý nghĩa. Chúng ta khôngmong được một người chưa bao giờ nhìn vào cái kính hiển vi có quyền nóiđến vi trùng. Một người chưa bao giờ nghiên cứu cẩn thận những biểu tượngtự nhiên không thể coi là người phán xét có thẩm quyền về môn học ấy.Nhưng thường thường người ta đánh giá quá thấp tâm hồn con người; cáctôn giáo lớn, các nền triết học và duy lý luận khoa học không để tâm nghiêncứu sâu rộng. Ngoại trừ Ky Tô giáo chấp nhận những giấc mơ của Trời, cònphần nhiều những nhà tư tưởng không hề tìm hiểu giấc mơ một cách đúngđắn. Tôi ngờ rằng không có một thiên khảo cứu hay một chủ thuyết nào nóirằng một người theo tôn giáo lại hạ mình chấp nhận tiếng nói của Thượng đếtrong giấc mơ. Nhưng nếu một nhà thần học tin Thượng đế thật sự, thì căncứ vào đâu mà ông dám quả quyết rằng Thượng đế không dùng giấc mơ đểtrao sứ mệnh cho ta. 

Tôi đã mất một nữa thế kỷ để nghiên cứu những biểu tượng tự nhiên vàtôi đi đến kết luận là giấc mơ và biểu tượng giấc mơ không phải là nhảm nhí.Mà cũng không phải là không có ý nghĩa. Trái lại, giấc mơ đem lại cho tanhững sự hiểu biết quý giá, nếu người ta chịu khó tìm hiểu những biểu tượngcủa nó. Quả thật, kết quả của những cuộc nghiên cứu ấy không có liên hệmấy tí với những vấn đề của đời sống này như tiêu thụ và sản xuất. Nhưnghoạt động kinh tế không thể gói ghém hết ý nghĩa của đời sống, hoài bão sâuxa của người đời không thể thu gọn vào sự sở hữu một số tiền ký thác tại nhàbăng.

Trong một giai đoạn lịch sử của nhân loại mà toàn thể sinh lực đem dùngvào việc nghiên cứu thiên nhiên, người ta để ý đến tinh anh của con người làcái psyché. Hẳn là người ta nghiên cứu nhiều về những cơ năng trí thức củatinh thần, nhưng còn là những lĩnh vực phức tạp và chưa biết rõ cái psychéthì trên thực tế vẫn chưa ai thăm dò. Thế mà đêm đêm nó vẫn gửi đến cho tabiết bao dấu hiệu, giải thích những giấc mơ đó phiền toái khó khăn đến nỗikhông ai muốn bận tâm cả. Công cụ trọng yếu nhất của loài người là cáipsyché không được người ta để ý lắm, thường thường người ta còn côngnhiên nghi ngờ và xem khinh. Người ta nói: "Đó chỉ là chuyện tâm lý",thường hay có nghĩa là "không có gì đáng kể".

Tại đâu mà có thành kiến lớn lao vậy? Chúng ta chỉ bận tâm với nhữngđiều ta suy tưởng, thậm chí ta quên hẳn không tự hỏi rằng cái psyché phi ýthức của ta nghĩ gì về ta. Những ý kiến của Sigmund Freud làm cho phầnnhiều người tin chắc rằng mình khinh miệt cái psyché phi ý thức là phải.Trước ông, người ta không biêt tới nó hay chẳng thiết gì tới nó. Bởi thế nótrở thành một sọt rác chứa đựng rác rưởi của đời sống đạo đức. Hẳn mộtquan điểm của con người kim thời như thế rất bất công và hẹp hòi. Quanđiểm ấy cũng không hợp với những sự kiện mà chúng ta biết là có. Sự hiểubiết ngày nay về cái tiềm thức chứng minh rằng đó là một hiện tượng tựnhiên và cũng như thiên nhiên, ít ra nó có tính chất trung lập. Nó chứa đựngtất cả các khía cạnh của bản chất nhân loại, ánh sáng và bóng tối, vẻ đẹp vàvẻ xấu, thiện tính và ác tính, sâu sắc và ngu muội. Sự nghiên cứu biểu tượngcá nhân cũng như biểu tượng tập thể là một công việc to tát và khó khăn,người ta chưa nắm vững được manh mối. Nhưng dầu sao người ta cũng bắtđầu nghiên cứu. Những kết quả đầu tiên thật đáng khích lệ, hình như chúngbáo trước rằng sẽ mang lại nhiều lời giải đáp vẫn được mong đợi cho nhiềuvấn đề đặt ra với nhân loại ngày nay./. 

- HẾT -