Hãy phân tích mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội. Từ đó, rút ra ý nghĩa phương pháp luận của nó?

Gợi ý:

1. Khái niệm
Tồn tại xã hội là toàn bộ phương diện sinh hoạt vật chất và các điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội, bao gồm: phương thức sản xuất vật chất, điều kiện tự nhiên - hoàn cảnh địa lý và dân cư. Các yếu tố đó tồn tại thống nhất biện chứng, tác động lẫn nhau tạo thành điều kiện sinh tồn và phát triển xã hội, trong đó phương thức sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất.
Ý thức xã hội là toàn bộ phương diện sinh hoạt tinh thần của xã hội, bao gồm toàn bộ quan điểm, tư tưởng... của một cộng đồng xã hội nảy sinh từ tồn tại xã hội và phản ảnh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.

2. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội

Thứ nhất, tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội
Theo quan điểm thế giới quan duy vật thì vật chất có trước, nó sinh ra và quyết định ý thức. Trong lĩnh vực xã hội thì quan hệ này được biểu hiện là: tồn tại xã hội có trước, nó sinh ra và quyết định ý thức xã hội, điều đó được thể hiện cụ thể là:
- Tồn tại xã hội nào thì sinh ra ý thức xã hội ấy. Tức là người ta không thể tìm nguồn gốc tư tưởng ấy trong đầu óc con người, mà phải tìm nó trong chính tồn tại xã hội. Do đó, tồn tại xã hội để lý giải cho ý thức xã hội.
- Khi tồn tại xã hội thay đổi một cách căn bản, nhất là khi phương thức sản xuất đã thay đổi thì sớm hay muộn ý thức xã hôi cũng phải thay đổi theo.

Thứ hai, ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội
Lịch sử cho thấy nhiều khi xã hội cũ mất đi thậm chí đã mất rất lâu, nhưng ý thức xã hội cũ đó sinh ra vẫn tồn tại dai dẳng. Tính độc lập tương đối này biểu hiện đặc biệt rõ trong lĩnh vực tâm lý xã hội như trong truyền thống, tập quán, thói quen.
Ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội do những nguyên nhân sau đây:
- Sự biến đổi của tồn tại xã hội do tác động mạnh mẽ, thường xuyên và trực tiếp của những hoạt động thực tiễn của con người; thường diễn ra với tốc độ nhanh mà ý thức xã hội có thể không phản ánh kịp thời và trở nên lạc hậu. Hơn nữa, ý thức xã hội là cái phản ánh tồn tại xã hội nên nói chung chỉ biến đổi sau khi có sự biến đổi của tồn tại xã hội.
- Do sức mạnh của thói quen truyền thống, tập quán cũng như do tính lạc hậu, bảo thủ của một số hình thái xã hội.
- Ý thức xã hội luôn gắn với những lợi ích nhóm, những tập đoàn người, những giai cấp nhất định trong xã hội.

Thứ ba, ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội
Trong những điều kiện nhất định, tư tưởng của con người đặc biệt là những tư tưởng khoa học tiên tiến, có thể vượt trước sự phát triển của tồn tại xã hội, dự báo được tương lai, và có tác dụng tổ chức chỉ đạo hoạt động thực tiễn của con người, hướng hoạt động đó vào hướng giải quyết những nhiệm vụ mới do sự phát triển chín mùi của đời sống vật chất mà xã hội đặt ra.

Thứ tư, ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội
Chủ nghĩa duy vật lịch sử không những chống lại quan điểm duy tâm tuyệt đối hóa vai trò của ý thức xã hội, mà còn bác bỏ quan niệm duy vật tầm thường hay chủ nghĩa duy vật kinh tế, phủ nhận tác dụng tích cực của ý thức xã hội trong đời sống xã hội. Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển của xã hội phụ thuộc vào những điều kiện lịch sử cụ thể, vào tính chất của các mối quan hệ kinh tế mà tư tưởng đó sinh ra.

3. Ý nghĩa
- Ý nghĩa lý luận:
Quan điểm của chủ nghĩa duy vật lịch sử về mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội đòi hỏi công cuộc cải tạo xã hội cũ, xây dựng xã hội mới phải được tiến hành đồng thời trên cả hai mặt tồn tại xã hội và ý thức xã hội.
Thay đổi tồn tại xã hội là điều kiện cơ bản nhất để thay đổi ý thức xã hội. Tuy nhiên những tác động của đời sống tinh thần xã hội với những điều kiện xác định cũng có thể tạo ra những biến đổi mạnh mẽ, sâu sắc trong tồn tại xã hội.

- Ý nghĩa thực tiễn:
Công cuộc xây dựng Chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay đòi hỏi phải tiến hành ba nhiệm vụ cơ bản là: phát triển kinh tế, hoàn thiện hệ thống chính trị và xây dựng nền văn hóa xã hội chủ nghĩa, phát huy vai trò tích cực của đời sống tinh thần đối với quá trình phát triển kinh tế và công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước; mặt khác phải tránh căn bệnh chủ quan duy ý chí trong việc xây dựng văn hóa ở nước ta hiện nay. Cần thấy rằng, chỉ có thể tạo dựng được đời sống văn minh về tinh thần trên cơ sở cải tạo triệt để phương thức sinh hoạt vật chất tiểu nông, thực hiện thành công nghiệp hóa, hiện đại hóa.