Nếu như cách hiểu truyền thống xem thời gian là một dòng chảy tuyệt đối và tách biệt với không gian, thì bước ngoặt đến từ Albert Einstein đã thay đổi hoàn toàn khung tham chiếu này. Bằng việc gộp không gian và thời gian thành một thực thể thống nhất gọi là "không-thời gian," Einstein chỉ ra rằng thời gian không độc lập, cũng không tuyệt đối, mà có mối liên hệ chặt chẽ với không gian và chuyển động.

Trong mô hình này, thay vì xét riêng ba chiều không gian và một chiều thời gian, ta xem chúng cùng tạo thành một "khối" bốn chiều trừu tượng, gọi là khối "không-thời gian". Mỗi sự kiện trong vũ trụ – ví dụ như việc bạn đọc những dòng này – không chỉ xác định bởi vị trí không gian (bạn đang ở đâu) mà còn bởi một tọa độ thời gian (lúc nào điều đó xảy ra).

1. Vũ trụ khối (Block Universe).

Khi quan sát không-thời gian từ một chiều cao hơn, ta có thể hình dung toàn bộ lịch sử vũ trụ – quá khứ, hiện tại, tương lai – như in một khối bốn chiều bất biến. Trong hình dung này, thời gian không "trôi" từ quá khứ sang tương lai. Thay vào đó, mọi điểm trong thời gian đã "có sẵn" trong khối không-thời gian. Quá khứ, hiện tại và tương lai chỉ là các lát cắt của khối 4D này, khác nhau tùy theo cách và vị trí chúng ta "cắt" khối không-thời gian này như thế nào.

Tương tự, toàn bộ vũ trụ, với mọi vì sao, thiên hà, mọi sự kiện,mọi "hiện diện" trong khối đó. Vị trí của bạn, tôi, Trái Đất, và cả quá khứ xa xôi hay tương lai vô định đều nằm trong một khối 4D rộng lớn.

2. Con người - một khối worm-like beings.

Nếu xem mỗi khoảnh khắc trong đời bạn như một mô hình 3D tĩnh, thì toàn bộ cuộc đời bạn từ lúc sinh ra đến lúc mất đi được xếp nối nhau bởi các khối 3D này thành một "đường" kéo dài trong không-thời gian 4 chiều. Bạn không chỉ là thực thể 3D xuất hiện tại một lát cắt thời gian, mà là một "worm-like being" – một cấu trúc 4D xuyên suốt chiều thời gian.

Hãy tưởng tượng cuộc đời bạn không chỉ là một chuỗi sự kiện diễn ra tuần tự, mà là một thực thể toàn vẹn được "trải dài" trong không-thời gian. Thay vì xem một bộ phim cuộc đời từng khung hình một cách tuần tự, bạn có thể hình dung toàn bộ bộ phim ấy đã được "trải" ra cùng lúc. Trong mô hình 4D, không có máy chiếu và không có việc "chạy" phim; thay vào đó, mọi khoảnh khắc trong cuộc đời bạn – từ khi sinh ra, trải qua tuổi thơ, trưởng thành, và đến lúc qua đời – đều hiện diện đồng thời trong một cấu trúc không-thời gian.

Bạn không chỉ tồn tại trong giây phút hiện tại, mà là một thực thể kéo dài từ điểm bắt đầu đến điểm kết thúc, một "sợi dài" (worm-like being) trong không-thời gian.

Hãy hình dung rằng toàn bộ cuộc đời bạn được lưu trữ như một bản sao hoàn chỉnh trong một thư viện không-thời gian 4D. Trong thư viện này, mỗi khoảnh khắc đều là một "cuốn sách" được ghi lại chi tiết: từ ngày đầu tiên bạn đi học, lần đầu lái xe, đến những ngày đầy niềm vui hay nỗi buồn. Tất cả những sự kiện này không biến mất hay bị thay thế, mà cùng tồn tại song song, được lưu giữ nguyên vẹn. Từ một góc nhìn bên ngoài, không-thời gian trông giống như một thư viện vô hạn, nơi mọi khoảnh khắc trong cuộc đời bạn được sắp xếp một cách hoàn chỉnh và bất biến.

Cách nhìn này cho thấy bạn không phải chỉ là một điểm trong dòng thời gian, mà là một chuỗi liên tục của các khoảnh khắc. Mỗi phần trong cuộc đời bạn đều là một phần không thể tách rời của bức tranh lớn hơn, một bức tranh 4D nơi bạn không ngừng hiện diện trong tất cả các điểm trên không-thời gian.

3. Tĩnh Lặng Trong Khối Không-Thời Gian.

Từ góc nhìn bên ngoài không-thời gian – một quan điểm giả định và mang tính tưởng tượng – không có sự chuyển động thực sự nào diễn ra. Dù chúng ta thường nói "thời gian trôi," cảm giác đó chỉ tồn tại từ bên trong hệ quy chiếu của chính mình. Từ bên ngoài, không-thời gian giống như một bức tranh ba chiều phức tạp, được mở rộng thêm một chiều nữa là thời gian, tạo nên một khối không-thời gian tĩnh lặng.

Trong khối này, mỗi lát cắt 3D đại diện cho một "khoảnh khắc" bất biến, và các khoảnh khắc được sắp xếp liền mạch thành một dải, tạo nên các worm-like beings – những thực thể trải dài từ điểm sinh ra đến điểm kết thúc trong không-thời gian 4 chiều.

Ở góc nhìn tuyệt đối này, không có ai "trưởng thành" hay "già đi." Mỗi giai đoạn cuộc đời chỉ là những vị trí cố định trong khối không-thời gian 4D. Bạn khi 5 tuổi tồn tại tại một tọa độ không-thời gian cụ thể, bạn khi 30 tuổi ở một tọa độ khác, và bạn khi 70 tuổi ở một tọa độ khác nữa. Sự thay đổi mà chúng ta cảm nhận, quá trình mà chúng ta gọi là "dòng thời gian," chỉ có ý nghĩa đối với một quan sát viên bên trong khối, người trải nghiệm các lát cắt thời gian nối tiếp nhau.

Nhưng đối với một quan sát viên đứng ngoài, toàn bộ khối không-thời gian 4D này là tĩnh lặng. Tất cả các khoảnh khắc và sự kiện đã được định hình, hiện hữu đồng thời trong cấu trúc tổng thể, không có gì thực sự "diễn ra" hay "chuyển động." Mọi thứ chỉ đơn thuần là sự hiện diện cố định trong một thực tại không đổi.

Khi bạn đọc và hiểu đến đây, tôi hy vọng rằng tôi đã gợi lên nhiều câu hỏi từ bên trong đầu bạn. Một trong các câu hỏi đó là: nếu mọi thứ đã có mặt trong khối 4D khổng lồ này, vậy con người có tự do ý chí, hay tất cả là định mệnh.

Ví dụ: Bạn cảm nhận rằng mình có thể chọn hôm nay ăn gì, đi đâu, hay nói gì với người khác. Nhưng nếu tất cả các thời điểm, hành vi, và sự kiện đã "ở đó," cố định trong khối không-thời gian 4D, thì sự lựa chọn của bạn nằm ở đâu? Phải chăng mọi điều bạn làm, dù tưởng như ngẫu hứng và tự do, đều đã được "ghi" sẵn từ trước? Đây là một vấn đề triết học phức tạp, nơi ý chí tự do đối lập với thuyết định mệnh.

4. Con Người, Một sợi chỉ Của "Tấm Vải Nhân Loại" 4 Chiều.

Không chỉ riêng cá nhân bạn, mà toàn bộ nhân loại là những "worm-like beings"-sợi chỉ nối dài qua thời gian, đan xen và kết nối để tạo thành một mạng lưới khổng lồ – một tấm vải không-thời gian 4D. Lịch sử loài người, từ thời tiền sử mờ mịt cho đến tương lai xa xôi chưa định hình, đều được dệt vào tấm vải này. Mỗi nền văn minh, mỗi cuộc chiến, mỗi phát minh, hay những khoảnh khắc hạnh phúc và đau thương, từ thời hồng hoang đến các viễn cảnh tương lai, đều hiện diện như những sợi dây cuộc đời giao thoa, chồng chéo, tạo nên một "tấm vải nhân loại" vĩ đại, trải dài qua không-thời gian.

Trong bức tranh ấy, từ một góc nhìn cao hơn, thực tại hiện lên như một cấu trúc tĩnh lặng, nơi mọi thứ đã được định hình và sắp đặt sẵn. Tấm vải 4D này, dù phức tạp và rộng lớn, vẫn thiếu vắng sự biến đổi. Tất cả những hình thái 4D của con người, những chuỗi cuộc đời và các sự kiện, dường như đã "hoàn thiện" – không thay đổi, không sửa chữa, bất động trong sự tĩnh lặng khổng lồ của không-thời gian.
Nhưng điều này mâu thuẫn sâu sắc với cảm nhận bên trong của chúng ta. Con người trực tiếp trải nghiệm thế giới 3 chiều như một dòng chảy đầy sự linh động, tiến bộ, và khả năng kiến tạo.

Chúng ta những nhân loại trải nghiệm một thế giới 3 chiều sinh động dường như bị kẹt lại trong một khối không gian 4 chiều tĩnh lặng đến ngạt thở.